Microsoft Word Ecologiya Ma'ruza matni 2007 Îõèðãè Latin rtf

 
10
 
 
 
O’zbekistonda ekologiya fanining qisqacha rivojlantirshp tarixi. 
 
Yuqorida aytib o’tganimiz kabi, bizning buyuk allomalarimiz tabiat, tirik organizmlar va 
ularning tashqi muhit bilan o’zaro aloqasiga doyr masalalarga to’xtalganlar. 
O’zFA Botanika va Zoologiya institutlari olimlari o’simlik va hayvonlar ekologiyasiga bag’ishlangan 
ishlar olib borishgan, xozirda ham bu ishlar olib borilmoqda. 
O’rta Osiyo o’simliklar olamini o’rganish – M.S.Popov, E.P.Korovin, K.Z.Zokirov, 
A.Muzaffarov, I.I.Granitov, S.Saxobiddinov, A.I.Vvedenskiy kabi olimlarning nomi bilan bog’liq. 
O’zbekistonda ekologik yo’nalishdagi ishlarning asoschilari - D.N.Qashqarov va E.P.Korovin 
hisoblanadi. 
30 - yillarda Qashqarovning ekologiya masalalarini keng yoritgan «Muhit va jamoa», «Turkiston 
hayvonlari», «Hayvonlar ekologiyasi asoslari» kabi yirik ilmiy asarlari chop etiladi. Ular ekologik - ilmiy 
tadqiqot ishlarni rejalashtirish, ekolog mutaxassislar tayyorlash masalasini ilgari surishgan 
Shu yillarda Korovin - o’simliklar jamoasi va muhitni birgalikda o’rganish muhimligini takidlagan. 
Bunday ilmiy ishlar o’sha vaqtda O’rta Osiyo Davlat Universiteta biologiya fakulteti qoshida olib borilgan. 
Cho’l zonasining o’simliklarini o’rganish maqsadida kompleks ekspeditsiyalar tashkil qildi. Korovin, Granitov 
kabi olimlar raxbarligida cho’l mintaqasidagi yaylovlarni yaxshilash borasida u erdagi kserofit guruhiga oid 
o’simliklarni o’rganishga kirishiladi. 
1950 yilda ekologiya ishlarining dolzarbligi munosabati hisobga olinib O’zRFA Botanika institutida 
Burigin rahbarligida «O’simliklar ekologiyasi» laboratoriyasi tashkil qilinadi va shu laboratoriya xodimlari 
tamonidan cho’l va chala cho’l sharoitida o’simliklarning qurg’oqchiliqga moslanilgan yo’llari o’rganildi. 
Keyinchalik 1967-1987 yillarda Farg’ona vodiysi sharoitida kompleks ekologik ishlar O.X.Xasanov va 
R.S.Vernik, Raximova T.U., Raximova Toshxon va boshqalar tamonidan davom ettirildi. Natijada adir 
o’simliklarining ekologik klassifikatsiyasi berildi. 
Hozirda bunday ishlar Qizilqum, Jizzax cho’llarida, Orol sharoitida davom ettirilmoqda. 
D.N.Qashqarovning dastlabki ishlari O’rta Osiyo kemiruvchilarini o’rganishga bag’ishlangan edi. 
Ularning biologiyasi, sistematikasi va zarariga etibor berish bilan birga hayvonlar ekologiyasi bo’yicha ham 
ish olib borgan. 1928 yil u AQShga boradi va 7 oy davomida yirik ekologlarning ishlari bilan tanishadi. 
O’zFA akademiklari T.Z.Zoxidov, A.M.Muhammadiev, muxbir azolaridan M.A.Sultonov, R.O.Olimjonov. 
V.V.Yaxontovlar 
O’zbekistonda zoologik tadqiqotlarning rivojlanishida o’z hissalarini qo’shgan olimlardir. Zoologik 
tadqiqotlar - O’zFAning Zoologiya va parazitologiya instituti faoliyati bilan bog’liqdir. Sultonovning 
«O’zbekiston qushlarining gelmintlari» (1963 y), Yaxontovning «Hasharotlar ekologiyasi» (1963 y), 
T.Zoxidovning «Qizilqum cho’lining biotsenozlari» (1971 y) kabi asarlari nashr qilindi. 
60 yillarga kelib, O’zbekistonda ekologik vaziyat yomon tomonga keskin o’zgara boshlaydi. Bunga 
sabab paxtachiliqni jadal suratlar bilan rivojlantirishga intilish va qishloq xo’jaligini haddan ortiq 
kimyolashtirishdir. Bunday vaziyat o’zbekistonda ayrim tabiat obektlari yoki ilmiy, madaniy, 
sog’lomlashtirish ahamiyatiga ega bo’lgan hududlarni muhofaza etish bo’yicha tadbirlar ishlab chiqishni 
talab etdi. 
1968 yil 30 iyulda O’zbekiston Vazirlar Kengashining "O’rmonlarni yong’indan saqlash hamda ularni 
zararli hasharotlar va kasalliklardan himoya qilish" haqida 349-sonli farmoni elon qilinadi. 
"Chatqol", "Orol-payg’ambar", "Zomin", "Baday-To’qay", "Qorako’l" kabi qo’riqxonalar tashkil 
etiladi. 
O’zbekiston Vazirlar Kengashining foydali qazilmalar konini topish, geologiya-qidiruv ishlarini 
o’tkazishda erning hosildor qatlamlarini asrash, ulardan oqilona foydalanish, er kadastri, o’rmonlarni himoya 
qilinishi mezonlari bo’yicha guruhlarga ajratish, hayvonlar hisob-kitobini olish, hayvonot olamining davlat 
kadastiri, foydali qazilmalarni olish bilan bog’liq bo’lmagan obektlarni joylashtirish uchun er ostidan 
foydalanish, dorivor o’simliklar tayyorlash va boshqalar haqida qator farmonlari elon qilindi. 
Ayniqsa, O’zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin, Ekologiya va tabiatni muhofaza etish 
masalalariga jiddiy etibor berila boshlandi. Ekologiya va tabiatni muhofaza etish borasida o’nlab qonunlar 
hamda farmoyishlar elon qilindi, ularning ijrosi bo’yicha chora-tadbirlar ko’rildi. 
 
 
 

---

 
11
 
 
 
 
 
Masalan, O’zbekiston Respublikasining 1992 yil 9 dekabrdagi "Tabiatni muhofaza etish haqida" gi, 
1993 yil 6 maydagi "Suv va suvdan foydalanish haqida"gi, 1994 yil 22 sentyabrda "Er osti boyliklari 
haqida"gi 1996 yilda 27 dekabrdagi "Atmosfera havosini muhofaza etish haqida"gi, 1997 yil 26 dekabrdagi 
"Hayvonot dunyosini muhofaza etish va undan oqilona foydalanish haqidagi", 1997 yil 26 dekabrdagi 
"O’simlik dunyosini muhofaza etish va undan oqilona foydalanish haqida"gi, va boshqa qonunlar hamda bu 
borada elon qilingan qator farmonlar to’lar jumlasidandir. 
1981 - 1985 yillarla O’zbekistonda ovlanaligan kamyob hayvonlar ekotizimini o’rganishga kirishildi. 
Sut emizuvchi noyob hayvonlar sonining kamayib ketish sabablari, ularni tiklash, kamyoblarini saqlash va 
ulardan oqilona foydalanish yo’llari ishlab chiqildi. 
Ixtiologiya va gidrobiologiya laboratoriya xodimlari - O’zbekiston suv omborlari, suvning ifloslanishi, 
suv hayvonlari ekologiyasi va suv resurslaridan foydalanish bo’yicha ilmiy izlanishlar olib bordilar. 
Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish sohasidagi mutaxassislar respublikamizning turli oliy o’quv 
yurtlarida tayyorlanmoqda. 
 
Mustaqil ish topshiriqlari: 
1.  O’rta Osiyo ekolog – geograflar maktabi vakillari haqida malumot to’plab, ilmiy to’garakda 
ma’ruza qilish. 
       Manba: Raximbekov R.U. Sredneaziatskaya ekologo-geograficheskaya shkola. T. «Fan», 1986. 
2.  Ekologiya va hadislar. Ekologiyaga oid hadislarni to’plash. Uqib manosiga etish. Unga amal qilish.  
Talabalar o’z ishlari davomida ekologik talim-tarbiya borasida hadislarning ahamiyatini tushunib etishi 
va masuliyat seza olishlari lozim. 
       Manba: Hadis kitoblari. 
Foydalanilgan adabiyotlar. 
1.  N.M.Chernova, A.M.Edlova. Ekologiya. M. Prosveshenie. 1988. 3-116. 
2.  A.S.To’xtaev. Ekologiya. T. O’qituvchi. 1998. 5-22 b. 
3.  X.T.Tursunov. Ekologiya asoslari va tabiatni muhofaza qilish. Tosh. Universitet 1997 9-14 b. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---