Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
29
3,5 mln. il bundan əvvəl başlanmışdır. A.s. alt Pleystosen, Orta
Pleystosen, Üst Pleystosen və Holosenə bölünür. Azərbaycan ərazisində
A.s. çöküntüləri Samur və Astara çayları arasındakı (Abşeron y.a. daxil
olmaqla) bütün Xəzəryanı sahədə, Qobustanda, Kür-Araz düzənliyi və
onu əhatə edən sahələrdə, Bakı arxipelaqında geniş yer tutur.
İnsanın əmələ gəlməsi və formalaşması A.s. ilə əlaqədardır.
ANTROPOGEN STRES – 1) İnsan fəaliyyətinin təsiri altında (o
cümlədən narahat etməsi) heyvanlarda baş verən distres. 2) Həyat
mühitinin ümumi fonunun (məs. kəndli üçün şəhər mühiti), başqa
adamın yersiz hərəkətinin (kobudluğu, ədəbsizliyi, yemək vaxtı ağzını
marçıldatmaq və s.), bir yerə həddindən çox adamların toplaşmasının
təsiri altında insanda psixi gərginliyin yaranması.
ANTROPOGEN TƏZYİQ (TƏSİR) – insanın, onu əhatə edən
ətraf mühitə bilavasitə və vasitəli təsiri.
ANTROPOGEN YÜK – insanın və onun təsərrüfatının təbiətə və
onun ayrı-ayrı komponentlərinə bilavasitə və vasitəli təsir dərəcəsi.
ANTROPOXORİYA – insanın özü bilmədən bitki (antropoxor)
toxumunu bir yerdən başqa yerə yayması. Bəzən insanın bilərəkdən
yaydığı mədəni bitkilər də A.-ya aid edilir.
ANTROPOLOGİYA – insan, onun mənşəyi, təkamülü,
morfologiyası, irqi, etnik tərkibi və mühit şəraitinə adaptasiyasını
öyrənən elm.
ANTROPOSENOLOGİYA – insan ekologiyasının bir bölməsi
olub insan cəmiyyətinin ətraf mühit ilə qarşılıqlı əlaqəsini öyrənir.
(adətən dar regional çərçivəsində).
ANTROPOSFER – 1) İnsan yaşayan və ya daxil olan yer sferi; 2)
Yer sferi və yaxınlıqdakı Kosmosun insan tərəfindən bilavasitə və ya
vasitəli keçmişdə dəyişdirilmiş və ya yaxın gələcəkdə dəyişdirilə biləcək
hissəsi. 3) biosferin insan tərəfindən dəyişilmiş halda istifadə olunan
hissəsi. (coğrafi landşaft qabığı). Neosfer sinonimi kimi də işlədilir.
ANŞLAQ (təbiəti mühafizə) – təbiətdə hər hansı bir insan
fəaliyyətini qadağan etmək üçün şifahi və ya yazılı elan (ov, mal-qara-
otarma, hər hansı bir yerdə gəzməyi qadağan etmə və s.).
APOBİOSFER (yun. apo – sız, siz şəkilçisi) – canlı orqanizmin
qalxa bilmədiyi və biogen maddələrin çox cüzi olduğu atmosferin
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
30
yüksək qatları (60-80 km-dən yüksəkdə yerləşən).
APOFİTLƏR – şum yerində və ya insanın yaratdığı digər yerlərdə
yayılan yerli bitki növləri. Bu növlər həmin yerlərin alağı hesab edilir.
ARAN – Azərbaycanda tarixi-coğrafi ərazi məfhumudur; yaylanın
və dağlıq ərazilərin əksinə olaraq, ovalıq-düzənlik sahələrə deyilir. Yayı
isti, qışı yumşaq-mülayim iqlimə malikdir. (Azərbaycanın Kür-Araz,
Samur-Dəvəçi, Gəncə-Qazax və Arazboyu düzənlikləri və s.). Mal-qara
üçün təbii qış otlaqları və əsasən pambıq tarlaları A.-dadır.
ARASI KƏSİLƏN (FASİLƏLİ) MÜVAZİNƏT KON-
SEPSİYASI – Amerika bioloqları S.Qolud və N.Eldric (1977)
tərəfindən hazırlanmışdır. Bu konsepsiya əsasən təkamül arası kəsilməz
(fasiləsiz) deyil, sıçrayışla gedərək uzunmüddətli müvazinət dövrləri
biri-birini əvəz edir.
ARAT – Səpindən qabaq su ehtiyatı yaratmaq məqsədilə torpağın
suvarılması. A. torpağın fiziki xassəsini yaxşılaşdarır, torpaqda qışlayan
ziyanvericiləri məhv edir, zərərli duzların yuyulmasına kömək edir, alaq
toxumlarının səpinə qədər cücərməsinə və kultivatorla məhv edilməsinə
şərait yaradır.
ARBORİSİD (lat. arbor - ağac) – arzu olunmayan ağac və kol
bitkilərini məhv etmək məqsədilə işlədilən kim. maddələr.
AREAL (yun. Area - sahə) – hər hansı bir bitki və ya heyvan
növünün yer səthində (akvatoriya) təbii yayıldığı sahə. Növün yarandığı
yer onun ilkin arealı sayılır. İlkin areal növün təbii surətdə və insan
tərəfindən yayılması ilə genişlənə və ya onun məhv edilməsi nəticəsində
darala bilər. Bütün dünyada yayıla bilən növlər və orqanizm qrupları
kosmopolit areala malikdir, hər hansı növ Yerin məhdud ərazisində rast
gəlinirsə o, endemik areala malikdir. Qədimdə yaranıb geniş yayılan
növlərin qalıqları relikt areal sayılır. Əgər növ ona müvafiq ərazilərin
hamısında yayılarsa ona başdan-başa areal, əgər növ bir-birindən aralı
sahələrdə yayılarsa ona kəsilən areal deyilir. A-ı öyrənmək üçün onun
xəritəsini tərtib etmək lazımdır. A.-ın müqayisəli öyrənilməsi flora və
faunanın tədqiqində böyük əhəmiyyətə malikdir.
– Törəmə areal – digər sistematik qrupun müəyyən sahədə yaratdığı
areal.
– Təbii areal – insan fəaliyyətilə dəyişməyən areal.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
31
– Qışlama arealı – növün soyuq mövsümünü keçirdiyi region.
– Kosmopolit areal – qurunun və ya akvatoriyanın geniş
ərazilərində yayılan növ və ya başqa sistematik qruplar.
– Relikt areal – hər hansı bir ərazinin müasir coğrafi şəritinə yad
olan növün arealı. Adətən kiçik ölçülü sahələrdə olur.
– Müasir areal – digər sistematik qrupun növü və ya tipinin hazırki
sərhədləri.
– Qısalan areal – hər hansı bir sistematik qrupun və ya növün təbii
və ya antropogen səbəblər nəticəsində azalması.
Ekoloji areal – regionun harada yerləşməsindən asılı olmayaraq hər
hansı bir növ üçün əlverişli olan şəraitdə məskunlaşması.
AREKOLOGİYA – ekoloji tələbləri nəzərə alan arxitekturanın
bölməsi.
AREALŞÜNASLIQ – 1) Biocoğrafiyanın bitki və heyvanın arealını
öyrənən bölməsi; 2) Arealın
əmələ
gəlməsinin ümumi
qanunauyğunluqlarını tədqiq edən elm sahəsi.
ARENAL (yun. arena-qum) – vulkanın qonşuluğunda bitkidən
məhrum olan zona.
ARXAC – otlaq şəraitində gecələr, həmçinin hava isti olduqda
gündüzlər qoyunların və qaramalın dincəlməsi üçün yer. Baharın
əvvəllərində və payızda külək tutmayan, yayda isə bir qədər hündür
yerdə düzəldilir. A.-ın yeri arabir dəyişdirilir.
ARXEOFİTLƏR – bəşəriyyət tarixindən əvvəl mövcud olan
bitkilər.
ARXEOLOJİ ABİDƏLƏR (yun. archaios - qədim) – insanların
yaratdığı qədim maddi mədəniyyət abidələri. A.a-ə, əsasən, əmək
alətləri, silahlar, məişət şeyləri, insan məskənləri, şəhər və qala
xarabalıqları, qaya təsvirləri, torpaq sədlər, sərdabalar, emalatxana
qalıqları, qəbirlər, qədim yazılar (daş və s. üzərində), suvarma kanalları,
su kəmərləri və s. daxildir. A.a. insan cəmiyyətinin tarixini öyrənir.
ARXİPELAQ – bir-birindən az aralı olub vəhdət təşkil edən adalar
qrupu. Məs., Bakı arxipelaqı, Apşeron arxipelaqı. A. materik, mərcan və
vulkan mənşəli olur.
ARI SÜDÜ – inkişaf edən ana arı sürfəsini yemləmək üçün işçi
arıların baş və döş vəzilərindən ifraz olunan südəbənzər maddə. A.s-nün
Dostları ilə paylaş: |