Microsoft Word Elyazmalar yanmir-jurnal No. 2+. docx
Yüklə 0,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Açar sözlər
ƏLYAZMALAR YANMIR 72
№ 1, 2016
UOT: 398.2; 81.322.3 Aynur Günəşli AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, dissertant İNVERSİYA MƏTNYARADICI FAKTOR KİMİ (Azərbaycan nağılları əsasında)
Açar sözlər: inverisiya, mətn yaradıcılığı, Azərbaycan nağılları, söz sırası Ключевые слова: инверсия, создание текста, азербайджанские сказки, порядок слов Key words: inversion, text creation, Azerbaijani tales, word order
Mətn daxilində onun komponentlərini bir-birinə sıx bağlayaraq onun təşkilinə xidmət gös- tərən əsas vasitələrə söz sırasını misal göstərmək olar. Söz sırasının mətnyaradıcı potensiyasına hələ XVIII əsr filosof-qrammatistləri toxunaraq burada obrazlılıq amilini sırf ənənəvi struktur sahəsinə nisbətən önə çəkmişlər. Bu barədə N.Xomski özünün “Kartezian diçiliyi” əsərində bəhs edərək həmin filosof-qrammatistlərdən Dyu Marsenin mətndə söz sırasına konsturksiya termini, bu sözlər arasındakı mövcud münasibətlərə isə sintaksis termini tətbiq etmək təklifi haqqında məlumat verir. Daha sonralar isə, söz sırasının həm dil, həm də üslubiyyat baxımından tətbiqinə bir çox elmi əsərlər həsr olunmuşdur(5, 134). Söz sırasının daha aydın təhili üçün onu yalnız cümlə çərçivəsində götürmək əvəzinə daha geniş çərçivəyə müraciət etmək lazım gəlir. Buna görə də, bu problemi daha dərindən anlamaq üçün ona müəyyən bir mətn kəsiyində baxmaq daha məqsədəuyğundur. Söz sırasının mətnyaradıcı funk- siyası daha çox həmin mətnin komponentlərinin qarşılıqlı məna əlaqələri iə bağlıdır. Belə ki, mətn daxilindəki düzgün söz sırası komponentlər arasında sadalama, eyni zamanlılıq və ardıcıllıq münasibətlərinin yaranmasına xidmət edir. Belə bir nümunə ilə fikrimizi izah edək: “Gülnahar mahalında Şəftən adlı orta sinli bir kişinin Gülxar adlı bir arvadı var idi. Şəftənin peşəsi naxırçılıq, Gülxarın peşəsi evdarlıq idi. Bu ər-arvad çox zəlil bir halda ömür sürürdülər. Hal belə ikən Gülxar barihəmlin yerə qoydu. Bunun bir misilsiz gözəl oğlu oldu. Oğlanın adını Xanoğlan qoydular. Xanoğlan böyüyüb tainki on səkkiz yaşına yetişdi. Günlərin bir günündə Xanoğlan Gülnahar şəhərinə gəzməyə çıxmışdı. Şəhərdə gəzərkən güzarı Gülnahar şəhərinin şahı olan Qəni şahın qəsrinə düşdü, nə gördü? Qəsirdə Qəni şahın qızı Püstə xanım özünə yeddi qələm zinət verib, qızıl sandal üstündə qərar tutubdur. Xanoğlan bir belə mahi-camalı görcək, bir könüldən min könülə aşıqı-giriftar oldu” (3, 62). Yuxarıda göstərdiyimiz mürəkkəb sintaktik bütövdə sözlərin və cümlələrin düzgün sıralanması komponentlər arasında ardıcıllıq münasibətinin yaranmasına xidmət etmiş, hadisələrin müəyyən zaman ardıcıllığında baş verdiyini göstərmişdir.
ƏLYAZMALAR YANMIR 73
№ 1, 2016
Mətn yaradıcı vasitələrdən biri kimi söz sırasının pozuması halını, yəni inversiyanı da göstərmək olar. İnversiyanın mətnyaradıcı funksiyasını bir çox görkəmi dilçilər öyrənmiş və bir sıra fikirlər söyləmişlər. Professor K.Abdullayev bu barədə yazır: “Mətndə əlaqə vasitəsi rolunu oyna- yan inversiya söz sırasının elə dəyişməsini həyata keçirir ki, burada müəyyən ümumi üzv bütün mətnin əvvəlində deyil, mətn komponentlərinin arasında işlənir. Bunda əsas məqsəd də o olur ki, ümumi üzvün orta mövqedə işlənməsi ilə, yəni həm özündən əvvəlki, həm də özündən sonrakı komponentlərə aid olmaları ilə bu komponentlərin bir-birinə daha möhkəm bağlanması əldə edilsin” (1, 239). Mətn daxilində inversiyanın yaranma səbəbləri müxtəlifdir. Tədqiqatçılar inversiyanı yaradan başlıca səbəblər kimi əsasən emfatik vurğunu (emosional vurğunu), nitqin stilizasiyasını, üslubiyya- tını və aktuallaşmanı göstərirlər. Hər şeydən əvvəl onu qeyd edək ki, tədqiqatımız şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrindən olan Azərbaycan nağılları üzərində qurulmuşdur. Nağıllarda normal söz sırasının pozulması – inversiya hadisəsinə çox tez-tez rast gəlirik. Bu ilk növbədə nağılların məhz canlı danışıq dilində yazılmasın- dan irəli gəlir. Canlı danışıq dilində söz sırası normaları pozulmuş olsa da, nitqin ritmik-melodik axını, fasilə, vurğu fikrin başa düşülməsinə imkan yaradır. Aşağıdakı nümunəyə diqqət yetirək: “Göy Mıncıx başdadı odun yığmağa. Gördü kişi arvadına deyir ki, axşam olanda Göy Mıncı- xın yerin lap dəryanın qırağınnan sal, onnan bəri öz yerini, lap qırağından da mənimkini sal. Gecə mən diyəcəyəm, ay arvat, birəz o yana yat, sən də diyərsən ki, Göy Mıncıx, o yana yat. Helə-helə bını sallıx dəryaya, başımızdan rədd olar” (3, 33). Göstərdiyimiz mürəkkəb sintaktik bütövün başlanğıc və son mərhələlərində inversiya hadisəsi baş vermişdir. Normal söz sırası əvəzinə inversiyalı söz sırası “başdadı odun yığmağa” və “bını sallıx dəryaya” işlənmişdir. İşlənən bu inversiya canlı danışıq dilinin, nağılların qayəsinə uyğun, onların başlıca əlaməti kimi özünü göstərmişdir. Söz sırasının dəyişdirilməsi bilavasitə mətnlə bağlı şəkildə özünü göstərir. Cümlə üzvləri mətnin tələbi ilə kontekstdən, kommunikasiyadan və ekspressiv ifadə vasitələrindən asılı olaraq yerlərini dəyişirlər. Bundan əlavə yeni məlumatın – remanın daha aydın nəzərə çarpdırılması üçün söz sırasının subyektiv təzahürü meydana çıxır, söz sırası pozulur, inversiya hadisəsi baş verir. Onu da qeyd edək ki mətndə işlədilən hər bir cümlə “məlum olanı” bildirən tema adlı hissəyə və “yeni”ni bildirən rema adlandırılan hissəyə malikdir. Cümlənin strukturu tema və remanın necə yerləşdirilməsindən asılı olur. Belə bir misala diqqət yetirək: “Əlin uzadıb sandıqdan bir xalça çıxartdı, xalçanı saldı həyətə. Padşahın bütün əsgər və cəngavərləri bu xalçanın üstündə oturdular, yenə yer qaldı. Dünya gözəli bir yumurta çıxartdı, başladı onun içindən xörək çəkməyə. Hamı yedi, yenə artıq qaldı ” (3, 203). Göstərdiyimiz mətndə inversiya özünü həm başlanğıc, həm də orta mərhələdə göstərmişdir. Burada normal söz sırası “xalçanı həyətə saldı” pozulur, əvəzinə inversiyalı söz sırası “xalçanı saldı həyətə” ortaya çıxır. Həmçinin orta mərhələdə “onun içindən xörək çəkməyə başladı” əvəzinə “baş- ladı onun içindən xörək çəkməyə” işlənmişdir.Mətnin komponentlərini təşkil edən bu cümlələrdə “xalça” – tema, “saldı həyətə” – remadır, orta mərəhələdə işlənən “onun içindən” – tema, “başladı xörək çəkməyə” – remadır.Bu cümlələrdə remanın daha qabarıq şəkildə göstərilməsi üçün inver- siyadan istifadə olunmuşdur. Bundan əlavə, inversiyanın yaranmasına əsas səbəb kimi aktual üzvlənməni göstərə bilərik. Aktuallaşma zamanı mətndə olan üzvlərdən biri mühüm informasiyanı o dəqiqə ötürə bilmir. Yeni Yüklə 0,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|