Microsoft Word Elyazmalar yanmir-jurnal No. 2+. docx
Yüklə 0,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
ƏLYAZMALAR YANMIR 74
№ 1, 2016
məlumat mətnin strukturundakı müəyyən pozisiya əsasında verilir. Mətndəki pozisiyaların bir sıra dərəcələri mövcuddur: güclü pozisiya və zəif pozisiya. Azərbaycan dilinin mətnlərində güclü akt- uallaşma mütləq pozisiyada cümlənin emosional xarakterindən irəli gəlir, zəif aktuallaşma isə, təbii ki, xəbərin prepozisiyası ilə reallaşır. İndi isə ayrı-ayrı cümlə üzvlərinin mətn daxilində aktuallaşmasını, yəni ayrı-ayrı cümlə üzvlərinin necə inversiya yaratdıqlarını nəzərdən keçirək. İlk öncə cümlənin baş üzvlərindən olan mübtədanın inversiyaya uğrayaraq aktuallaşmasına, mətn yaratmasına nəzər salaq. Mübtədanın inversiyası zamanı mətn güclü pozisiyada yaranır, mübtəda həmin mövqedə mütləq cümlənin sonunda gəlir və aktuallaşır. Bu zaman remalaşma güclənir. Bunu daha aydın izləmək üçün mütləq nümunələrdən istifadə etməliyik. Bunun üçün aşağıdakı bəzi nümunələri gözdən keçirək: “Amma sənə hardan deyim, uşaq qalmışdı adsız. Hərə onu bir cür çağırırdı. Bəli, məclis quruldu. Yedilər, içdilər, vaxt çatdı, oğlanı gətirdilər mollanın yanına ki, ad qoysun. Bu heyndə göy guruldadı, yer titrədi, qara bulud çökdü həyətə. Həmin qarı buludun içindən çıxdı, gəldi, oğlanı aldı qucağına, üzündən öpdü, ağzını qulağına yapışdırıb üç dəfə ucadan dedi: Şahzadə Mütalib!.. Bunu deyib yox oldu. Oğlanın adı oldu Şahzadə Mütalib” (4, 121). Yuxarıda göstərdiyimiz nümunədə mübtəda mətnin son mərhələsində inversiya hadisəsinə uğrayaraq mətni qapanmasına xidmət etmişdir. Burada mətnin başlanğıc mərhələsində göstərilən problemin (uşaq qalmışdı adsız) həllinin (oğlanın adı oldu Şahzadə Mütalib) son mərhələdə daha qabarıq şəkildə əks olunması üçün inversiyadan istifadə olunmuşdur.Onu da qeyd edək ki, bu mətn- də yalnız mübtədanın inversiyası deyil, həmçinin “uşaq qalmışdı adsız”, “oğlanı gətirdilər mollanın yanına” kimi zərfliklərin, “qara bulud çökdü həyətə”, “oğlanı aldı qucağına” kimi xəbərlərin inversiyası özünü göstərir.Ümumiyyətlə. onu deməliyik ki, bu mətn inversiyalar üzərində qurulmuş və bu mətnin komponentlərini bir-birinə bağlamaqda inversiya birinci növbəli rol oynamışdır. Daha bir nümunəni nəzərdən keçirək: “Əbülqasımdı bı oğlanın adı. Axşam oldu Əbülqasım bir cüt alma çıxartdı oxudu, üfürdü, ikisin də elədi gül. Bıllar oynadılar, oxudular, çaldılar, çağırdılar. Dərviş də baxırdı. On gün tamam oldu, bir kisə pul gətirdi verdi ki, dərviş, sən xərcdə, birdən korrux çəkərsən. Dübara yüz manat da verdi ki, bı da sənin yol xərcin. Kişi durdu-düşdü yola. Günə bir mənzil, tey mənzil gəldi, özün yetirdi İsfahana” (3, 334). Göstərdiyimiz mətndə mübtədanın inversiyasına məhz başlanğıc mərhələdə rast gəlirik. Bura- da normal söz sırası “Bı oğlanın adı Əbülqasımdı” pozulur, təyini söz birləşməsi ilə ifadə olunmuş mübtəda inversiya hadisəsinə uğrayır. Mübtədanın inversiyası ilə başlayan mətnin orta mər- hələsində xəbərin (Axşam oldu Əbülqasım bir cüt alma çıxartdı oxudu, üfürdü, ikisin də elədi gül) inversiyasını izləyirik. Daha sonra isə həmin mətn zərfliyin inversiyası ilə (Günə bir mənzil, tey mənzil gəldi, özün yetirdi İsfahana) tamamlanır. Baş üzvlərdən digərinin, yəni xəbərin inversiyasının mətnin komponentləri arasındakı müna- sibətlərdə necə iştirak etdiyini gözdən keçirək. Güclü pozisiyada xəbər fikrin ifadə tərzindən asılı olaraq öz qrammatik sırasını dəyişir, mətnin əvvəlinə keçir, məntiqi vurğu ilə müşayiət olunaraq aktuallaşır, nəzəri daha çox cəlb edir. Fikrimizi nümunələrin köməkliyi ilə izah edək: “Şirzad barıdan aşıb girdi məhləyə. İməkləyə-iməkləyə gəlib çatdı göyərçinlərin yanına. Baxdı, vallah, bunlar elə göyərçinlərdirlər ki, elə bir cüt göz lazımdı ki, bunlara tamaşa eləsin. Bun- lardan bir cüt tutdu. İstədi qayıtsın, hər nə qədər elədi, ayaqları getmədi, gözü qalmışdı göyərçin-
ƏLYAZMALAR YANMIR 75
№ 1, 2016
lərdə. Axırda özün saxlaya bilməyib, bir cüt də tutdu. Elə bil ki, elə göyərçinlər buna bəndmişlər. Bir səs-küy qaldırdılar ki, tay nə bilim necə. Divlər oyanıb Şirzadı tutdular” (4, 106). Yuxarıdakı mətndə xəbərin inversiyasına bir neçə cümlədə rast gəlirik. İlk növbədə başlanğıc mərhələdə işlənən xəbərin (Şirzad barıdan aşıb girdi məhləyə) inversiyaya uğraması digər cümlələ- rin əksəriyyətində də öz əksini tapır və xəbərlərin belə inversiyalı şəkildə bir-birini izləməsi mətnin bir bütöv halına gəlməsinə, onun komponentlərinin əlaqələnməsinə xidmət edir. Belə ki, başlanğıc mərhələdə müşahidə etdiyimiz xəbərin inversiyası daha sonra orta mərhələdə (İməkləyə-iməkləyə gəlib çatdı göyərçinlərin yanına; gözü qalmışdı göyərçinlərdə) özünü göstərir. İkinci dərəcəli cümlə üzvləri də mətnin komponentlərini əlaqələndirməkdə özünəməxsus rola malikdirlər. Onların əsas xüsusiyyətlərini nümunələr əsasında nəzərdən keçirək. Azərbaycan nağıllarında təyinin inversiyasına çox az rast gəlinir. Burada işlənən inversiyalı təyinlərin hamısı, demək olar ki, eyni tiplidir. Aşağıdakı nümunələrə nəzər salaq: “Günlər, aylar keçir. Kiçik qız bir oğlan doğur. Oğlanın alnı ay, dişləri inci, kəkli qızıl. Bacı- lar tez xəbər tuturlar. Deyirlər ki, vay padşah bizi öldürər. Kiçik bacımızın dediyi doğruya çıxdı, bizimki yalana” (3, 199). Göstərdiyimiz nümunədə təyinin inversiyasına orta mərhələdə (Oğlanın alnı ay, dişləri inci, kəkli qızıl) rast gəlirik. Burada işlənən həmcins təyinlərin hamısı inversiya hadisəsinə məruz qal- mışdır. Belə ki, başlanğıc mərhələdə göstərilən fikrin xüsusiyyətləri orta mərhələdə inversiyalı təyinlərin köməkliyi ilə açıqlanır. Buradakı yanaşma əlaqəli ismi birləşmələrin birinci tərəfi mənanı daha qüvvətləndirmək üçün inversiyalı şəkildə işlənmişdir. Başqa bir misala nəzər salaq: “Bir gün qız səhər tezdən durub əyləşdi pəncərənin içində. Bu pəncərə də həmin bağa baxırdı. Baxdı ki, bir keçəl oğlan gül yığır. Amma hərçənd ki, keçəldi, özü çox gözəl oğlandı. Gözlər qara, qaşlar qara, yanaqlar qıpqırmızı lalə kimi, sifət ağappaq, elə bil ki, qaymaqdı. Bir az keçəndən sonra oğlan gülləri yığdı hazırladı, böyük bacıların gülünü sapla bağladı. Sonra bir o yana, bir bu yana baxdı, başından qarını çıxartdı. Qız baxdı ki, nə... oğlanın başının bir tərəfi qızıldı, bir tərəfi gümüş. Qız min ürəkdən bir ürəyə vuruldu oğlana” (4, 86). Bu mətndə də işlənən təyinlərin xüsusiyyətləri də, demək olar ki, yuxarıda göstərdiklərimizlə eynilik təşkil edir. Burada da orta mərhələdə işlənən təyinlər mənanı daha qüvvətləndirmək üçün inversiyalı şəkildə işlənmişdir. “Gözlər qara, qaşlar qara, yanaqlar qıpqırmızı lalə kimi, sifət ağap- paq, elə bil ki, qaymaqdı” cümləsində işlənən yanaşma əlaqəli ismi birləşmələrdə normal söz sırası olan “qara gözlər, qara qaşlar, lalə kimi qıpqırmızı yanaqlar, ağappaq sifət” pozulmuş, yuxarıdakı şəkildə işlənərək yalnız cümlənin deyil, ümumiyyətlə, mətnin ümumi mənasına xidmət edərək fikri daha qabarıq şəkildə ifadə etməyə xidmət göstərmişdir. Onu da qeyd edək ki, burada təyinin inver- siyası ilə yanaşı başlanğıc mərhələdə zərfliyin (Bir gün qız səhər tezdən durub əyləşdi pəncərənin içində) və son mərhələdə tamamlığın (Qız min ürəkdən bir ürəyə vuruldu oğlana) inversiyası ilə qarşılaşırıq. Tamamlıq və zərfliyin inversiyası ilə bağlı aşağıda daha ətraflı bəhs olunacaqdır. İkinci dərəcəli üzvlərdən tamamlığın inversiyasının mətnyaratmadakı rolunu nəzərdən keçi- rək. Ümumiyyətlə, onu qeyd edək ki, Azərbaycan nağıllarında tamamlığın inversiyası ilə tez-tez rastlaşırıq və bu da mətnin komponentlərini əlaqələndirməkdə özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə fərq- lənir. Bu xüsusiyyətləri nümunələr əsasında izah edək.Aşağıdakı nümunəyə nəzər salaq: “Padşah əmr verdi, öz atını verdilər Şirzada. Şirzad atı minib düşdü yola, atın başın buraxdı. At birbaş yola düşdü, ətrafına heç fikir verməyib gedirdi. Beləliklə, düz altı ay yol getdi, yeddinci Yüklə 0,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|