Microsoft Word Elyazmalar yanmir-jurnal No. 2+. docx
Yüklə 0,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
ƏLYAZMALAR YANMIR 83
№ 1, 2016
- ənənə və məsləhətlərə yer vermiş, hətta, dövlət rəhbərlərini cəmiyyətin dini həyatında da rəhbər olaraq təqdim etmişdir. Fiqh elminin əsas mövzusu insanın öz iradəsi ilə etdiyi hərəkətlərdir. Ancaq insanın öz ixtiya- rında olmayan davranışları da fiqhin sahəsinə daxil olunur. Məsələn insan nəfəs olmaq kimi ixtiya- rında olmayan hərəkətlərindən məsul deyil. Eyni şəkildə insan yuxuda olarkən şüursuzca etdiyi hərəkətlərdən də məsuliyyət daşımır. Lakin yuxuda olarkən (şüursuz halda) etdiyi hərəkətlə bir başqasının malına və canına zərər verərsə, buna təzminat ödəməlidir. Fiqh Hz. Peyğəmbər və Səhabə dövründə bir elm kimi sistemə salınmamışdır. Fiqhin lüğətdə mənası “anlamaq”, “qavramaq”, “dərk etməkdir”. Eyni mənanı ifadə edən kəlimələrdən fiqhin fərqi ondadır ki, buradakı anlayışlar səthi deyil, daha dərindir və müəllifin fikirlərini əhatə edir. Əbu Hənifənin verdiyi tərifə əsasən fiqhin terminoloji mənası “İnsanın əməl baxımdan lehinə və əleyhi- nə olan şəri hökmləri bir bacarıq halında bilməsi”dır. [1,24] Ancaq bu elm etiqad, əxlaq, nikah, miras, ticarət, alqı – satqı və bu kimi gündəlik həyat tərzi ilə bağlı məsələlərə şamil edilmişdi. Ta- nınmış fiqh alimi Xeyrəddin Qaraman isə öz “İslam hüquq tarixi” kitabında fiqhi aşağıdakı kimi açıqlamışdır: “Dinin əməli hökmlərini, müəyyən dəlil və qaydalarından alaraq əldə edilən məlu- mat”dır. Hz. Peyğəmbər (s.a.s.)-in dövrü fiqhin yaranması üçün ən önəmli dövr sayılır. Fərdi və icti- mai həyatın müxtəlif sahələrini nizamlayan qayda və hökmlər o zamanlar iki şəkildə yaranırdı: 1) Bir hökmü vacib edən hadisə baş verərkən, Hz. Peyğəmbər (s.a.s.)-ə ayə nazil olur, o da öz üslubu ilə hökmü və ya mənanı izah edirdi. Bu məsələ ilə bağlı Qurani - Kərimdə nazil olan ayələr ya “sən- dən soruşurlar” ifadəsi ilə ya da “səndən fətva istəyirlər” sözləri ilə zikr edilmişdir. 2) Hökmün əsasını təsis edərkən, bir sual meydana çıxmamışdan əvvəl belə vaxtı - zamanı çatdıqca hökm və qayda yaradılırdı. Çünki İslam sadəcə lazım olan ehtiyacları təmin etmək üçün deyil, eyni zamanda yeni bir cəmiyyət, dövlət yaratmaq üçün gəlmişdir. Xüms, zəkat, ailə və miras hüququ ilə əlaqəli bəzi qaydalar bu qismin içində yer almaqdadır. İstər Qurani - Kərim, istərsə də onun ən sağlam təfsiri və tamamlayıcısı olan sünnətin hüquqi nizamlanması 23 ilə yaxın bir dövrü əhatə etmişdir. İslamın əsasını təşkil edən bu qaynaqlar, yəni qanunlar toplusu yavaş – yavaş tamamlanarkən, insanların onu daha yaxşı başa düşüb qavramaları- na və eyni zamanda həyatlarında tətbiq etmələrinə səbəb olmuşdur. VII əsrin sonu ilə VIII əsrin əvvəllərində fiqhə dair ilk əsərlər yazılmışdır. Lakin, bunlardan yalnız Süleyman bin Qeys əl - Hilalinin bir əsəri, Qatadə bin Diamə və Zeyd bin Əlinin həclə bağlı risalələri, yenə Zeyd bin Əlinin müxtəlif məsələləri əhatə edən “əl - Məcmu” adlı əsəri bu günə qədər gəlib çatmışdır. (2,4) VIII əsrin I yarısından etibarən fiqhi məzhəblərin yaranması, məzhəb imamlarına aid fikir və görüşlərin müəyyən şəkildə fiqh qanunlarına təsir etmiş və sistem halına salmışdır. Klassik fiqh kitablarında müsəlman hüququ üç yerə bölünür: İbadətlər, müamilə (alış- veriş) və uqubət (rəftar, hərəkət, cəza). Klassik fiqhin əhatə etdiyi mövzuları dərindən öyrənmək üçün Hənəfi məzhəbindən Əbul - Həsən əl - Bağdadinin (428/1036) “Muxtəsərul - Quduri” və Cəfəri məzhəbindən Nəcmüddin Cəfər ibn Həsən əl - Hillinin (676 /1277) “əl - Muxtəsərin - nafi” adlı fiqh kitablarına müraciət etmək daha münasib olardır. Müasir dövrdə fiqh elmini əhatə edən bir sıra ədəbiyyatlar yazılmışdır. Bu elm yazılmış ədə- biyyatlar sayəsində inkişaf etmişdir. “Əhkami - Sultaniyyə”, “Xərac”, “Əmval”, “Hisbə” və “Niza- mul – hükm” adı ilə yazılan kitablar bu ədəbiyyatın əsasını təşkil edir. Hətta müasir İslam hüququ
ƏLYAZMALAR YANMIR 84
№ 1, 2016
alimləri, İslam hüququnu Qərb mənşəli hüquqlarla klassik İslam hüququ təsnifini birləşdirərək yenidən təsnif etmişdirlər. Əbdürrəzzaq əs - Sənhurinin “Məsadirul - haqq”, Subhi Məhmasaninin “ən - Nəzəriyyətul - ammə lil - mucəbat vəl - uqud”, Mustafa Əhməd əz - Zərqanın “əl - Mədxəlu- lamm (əl - Fifqul - İslami fi səvbihil - ədid)”, Xayrəddin Qaramanın “Müqayisəli islam hüququ” və Züheylinin “əl - Fiqhul - İslami və ədillətuhu” adlı əsərlər bu şəkildə yazılmışdır. Bu ədəbiyyatlarda təsnifat təkminləşərək aşağıdakı hissələ bölünmüşdür: 1. İbadət - namaz, oruc, həcc və zəkat kimi ibadətləri əhatə edir. İbadət, Allaha təzim və hör- mət göstərmək və onun bizə verdiyi saysız nemətlərə şükran borcunu yerinə yetirməkdir. İbadətlər ruhumuzu yüksəldir, bizi pisliklərdən çəkindirir, əxlaqımızı gözəlləşdirir və nəhayət ən dəyərli varlığımız olan imanımızı qoruyur. 2. Əhvali - şəxsiyyə (Ailə və miras hüququ) : Ailə - kişi, qadın və usaqlardan meydana gələn ən kiçik insan toplusudur. Bir millətin milli və mənəvi dəyərlərini öyrənildiyi bir məktəbdir. Hüquq tarixinin ən qədim dövrlərindən başlayaraq evlilik bağı ilə aralarında qohumluq əlaqəsi olan şəxslər müəyyən qayda və qanunlara riayət etməlidirlər. Miras hüququ da ailə hüququnun içərisinə daxil olur.
3. Müaməlat (şəxs və əşya hüququ) - borc və ticarət hüququ kimi çox geniş bir sahədir. Müa- məlat alış – veriş, kirayə, şirkət kimi borclar və ticarət hüququ, itkin şəxs kimi şəxs hüququ, girov kimi əşya hüququ mövzuları, yəni xüsusi hüquqa daxil olan və gündəlik həyatda digər insanlarla əlaqələr ələ alınır və daha çox prinsiplər səviyyəsində işlənir. 4. Uqubət (cəza və mühakimə hüququ) - başqa birinin canına və malına qarşı işlənmiş cina- yətlər və bunlara nəzərdə tutulan cəzalar, iddia, mühakimə etmə kimi daha çox ümumi hüququ ma- raqlandıran mövzular ilə insanın ölümü, vəsiyyət və miras başlıqları altında işlənir. İnsanların canı- na, malına, azadlığına, namus və şərəfinə təcavüz etmək dinimizdə qadağandır. Bunlar hər bir insa- nın toxunulmaz haqlarıdır. 5. Əhkami - sultaniyyə (Konstitusiya və idarə hüququ) – Canımızı, malımızı, dinimizi, namus və şərəfimizi daxili və xarici düşmənlərə qarşı qoruyan dövlətdir. Dövlətin qoyduğu qayda və qanunları yerinə yetirməkdir. 6. Siyər (Dövlətlər hüququ) - Dövlətə və millətə qarşı borclar nəzərdə tutulur. 7. Ədəb (dini - hüquqi hökmlərin hikmətləri) – İnanc əsasına uyğun davranış qaydaları və qə- libləri meydana gətirərək, din-əxlaq və hüquq birliyini təmin etməkdir. (3,22) Klassik fiqh kitablarında mövzular “kitablar”a, kitablar “bablar”a, bablar isə “fəsillər”ə ayrı- lır. Fiqh kitabları ibadətə hazırlıq mahiyyəti daşıyan “Təharət” (paklıq) mövzusu ilə başlayır və “Miras” mövzusu ilə sona çatır. İbadətlər, müqavilələr, borc münasibətləri, ticarət, evlənmə, boşan- ma, cinayət, cəza, mühakimə, yemə - içmə, geyim kimi məsələlər bunların arasında yer alır. Bu şəkildə bölünmənin özlüyündə tutarlı bir məntiq və izah var. Bu təsnifi edənlər fiqhin bütün insan həyatını əhatə etdiyini düşünürlər. Çünki insanın heç bir hərəkəti fiqhin hüdudları xaricində deyil. İslami cəmiyyətlərinin həyat tərzini formalaşdıran fiqhin ən əsas və əhəmiyyətli məqsədi insanların zərərinə olacaq, onları dünya və axirətdə peşiman edəcək xüsusları aradan qaldırmaq və onlar üçün faydalı olan məsələləri təmin etməkdir. Fiqhin özünəməxsus bir sıra vəzifələri var. Bu vəzifələr insanın Allaha qulluq inancını həyat tərzinə çevirərək məcburi qulluqdan könüllü qulluğa çatmanın yollarını yaradır. Həmçinin, müsəlmanlara faydalı və zərərli olan məsələləri təyin edərək, axirət dünyasında insanları xoşbəxt bir həyata sövq edir.
Yüklə 0,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|