Microsoft Word Elyazmalar yanmir-jurnal No. 2+. docx
Yüklə 0,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
ƏLYAZMALAR YANMIR 11
№ 1, 2016
Məzmununa və süjetinə gəldikdə isə, əsər Allahın birliyi və vəsfini (tohid), Məhəmməd Pey- ğəmbərin (s.ə.) mədhini (nət) əhatə edən mənzumələrlə başlanır. Xüsusilə “Zehi-sultani-əzəm kim...” (27,56ab), “Ey kamali-qüdrətillah...” (27, 62b) sözləri ilə başlayan beytlərin təkrarlandığı mədhiyyələr diqqəti çəkməkdədir. Əsər boyunca “qal Allah-Təala”, “qal ən-Nəbi” başlığı ilə veril- miş parçalara da təsadüf olunur. Bu parçalarda kainatın yaradılması, yerin, göyün, cənnətin, cəhən- nəmin, mələklərin, iblisin, peyğəmbərlərin haqqında az qala bütün bilgilər əks olunur və sonra Mə- həmməd peyğəmbərin (s.ə.) doğuluşu və həyatı tərənnüm edillir. İslamın tarixi Məhəmməd peğəm- bərin (s.ə.) həyatı ilə əlaqəli şəkildə verilməklə yanaşı, onunla bağlı müxtəlif hadisələrə, möcüzələrə yer ayırmaqla təsvir edilir. Məkkənin fəthi ( 27,135a), cihadül-Hüseyn (28, 92a-93a), Hacətül-vida (27, 93b-94a), rücu əl-Mədinə (27, 96a-97a), Vəfati-Rəsulullah (27, 105ab), Vəfati-Fatimətil-Zəhra rzaullahə (27, 128a), Vəfati-Əliyyül-Murtəza (28,131b), Fəsli-yövmül-qisal (B-7480: 143b), Fəsl fi cəhənnəm (27, 155a) və b. kimi başlıqlar altında verilmiş fəsil və bölmələrdə Yazıçıoğlu Məhəm- məd bütün bunlara münasibətini əks etditməkdədir. Oxucusuna xitabların geniş yer aldığı həmin bölmələrdə, təsəvvüfə münasibəti və nəsihətamiz fikirləri də mühümdür. Əsərin “Məhəmmədiyyə” adlandırılmasına baxmayaraq, yalnız Məhəmməd peyğəmbərin (s.ə.) həyatı ilə məhdudlaşmamış, onun özünün ölümündən sonra İslam aləmində mühüm sayılan bütün hadisələr də əsərdə layiqincə təsvir olunmuşdur. Daha sonra əsərdə islamda qiyamət günü, cənnət və cəhənnəmlə bağlı qəbul edilmiş düşüncələrin poetik tərənnümü vardır. Axırda qəsideyi-ilahiyyə ilə məzmuna yekun vuran Yazıçıoğlu, yenidən peyğəmbəri (s.ə.) yuxusunda gördüyünü və diz çöküb əlindəki kitabı Ona təq- dim etdiyini yazır. “Türk şeirində dini dastanların ən ilahisi” (12, 279) sayılan Yazıçıoğlu “Məhəmmədiyyə”si sənətkarlıq baxımından qüdrətli sayılmasa da, dil baxımından çox zəngindir. Maraqlı cəhətlərdən biri də bu böyük həcmli əsərdə yalnız məsnəvi şəklindən deyil, qəzəl, qəsidə və s. janrlardan, əru- zun müxtəlif bəhrlərindən də faydalanılmasıdır. Dilinə gəldikdə isə, təbii ki, gah xalqa yaxın-sadə, gah da yalnız müəyyən elmi hazırlığı olan şəxslərin başa düşəcəyi səviyyədədir. Mövzunun da buna təsiri danılmaz bir həqiqətdir. Lakin dilinin ağır olmasına baxmayaraq, uzun müddət məktəblərdə klassik bir dərs kitabı kimi oxunmuşdur (1,138). Yazıçıoğlunun ən üstün cəhəti “qəlbə nüfuz et- məsindədir” ( 12,279). Bunu doğuran isə özünün saf imanı, yazdıqlarına inamı və təsvir etdiyi hər bir şeyi görmüş olması, aydın təsəvvür edə bilməsi qüdrətidir. Cəhənnəm və cənnətlə bağlı yaz- dıqları buna ən dəyərli nümunə sayıla bilər (28, 155a). Peyğəmbərə (ə.s.) sonsuz sevgi ilə yazdığı bu əsərdəki qəhrəmanla bağlı hər bir epizodun, hadisənin onu oxuyacaq hər kəsin sonsuz sevgi doğura bilməsi istəyi müəllifi daha da çılğınlaşdırmış, həyəcanlandırmış və bu yolda o, daha çox səy göstərmişdir. Bu mövzuda bir çox əsərlər yazılmasına baxmayaraq, bu əsəri sayəsində müəllifi yalnız Anadolu və Balkan deyil, Orta Asiya türkləri arasında da geniş şöhrət qazanmışdır (1,138- 139). Türkdilli poeziyada özünəməxsus yeri olan “yaradılış”, “Məhəmmədin peyğəmbərliyi” və
ƏLYAZMALAR YANMIR 12
№ 1, 2016
“Qiyamət” kimi üç əsas mövzu ətrafında qələmə alınmış “Məhəmmədiyyə”nin Azərbaycan EA Əl- yazmalar İnstitutunda üzə çıxardığımız əlyazma və çap nüsxələri əsasında elmi-tənqidi mətninin ha- zırlanması və tekstoloji tədqiqi XV əsr türkdilli təsəvvüf ədəbiyyatının, xüsusən bədii nəsr tarixinin öyrənilməsi baxımından gərəklidir.
(2), “Müntəha”( 5 ) əsərlərinin əlyazma nüsxələri möbcuddur. Mənbələrdə “Əcaibül-məxluqat”, “Dürri-məknun” əsərləri və onların əlyazmaları haqqında bilgilərlə rastlaşdığımız Əhməd Bican (- 1454) Geliboluda münəccim-alim Səlahəddin yazıçının ailəsində doğulmuşdur. Əsasında yunan, daha sonra isə ərəb mənbələrinin dayandığını mütəxəssislərin üzə çıxardığı “Əcaibül-məxluqat” adlandırılmış bir çox əsərlər mövcuddur. Bicanın eyni adlı əsərində ilkin qaynaqlara söykənildiyinə, onların bir növ türkcəyə xülasəyə çalışıldığına işarələr vardır. Lakin əsərdə bəzi tədqiqatçıların yazdıqları kimi Zəkəriyyə Qəzvininin eyni adlı əsərindən tərcümə edildiyi göstərilməmişdir. Xatır- ladaq ki, həmin əsərin məzmunu əsasən dünyanın yaranışı, göylər, ulduzlar, mələklər, aylar, illər, dənizlər, yerlər, bitkilər, heyvanlarla bağlı müşahidə, əfsanə, öyüd və s. üzərində qurulmuşdur. Əh- mədin bu əsəri sırf elmi xarakter daşımasa da, uzun illər maraqla oxunmuş, zamanın dünyagörüşünü əks etdirmişdir. XV əsr türk nəsrinin dəyərli bir örnəyi olan “Ənvari-aşiqin” Əhməd Bicanın ən məşhur əsəri- dir. Bu kitab türk xalqı arasında XV əsrdən bəri ən çox oxunan, xalqa dini-əxlaqi tərbiyə və mədə- niyyət vermiş olan kitablardan biridir (12). “Məhəmmədiyyə”si ilə şöhrətlənmiş böyük qardaşı Məhəmməd Yazıçının ərəbcə yazdığı “Məğaribu-z-zəman”ından h.850-55 (1446-51)-ci illərdə türk- cəyə çevirmişdir. Bu haqda “Məhəmmədiyyə”nin xatiməsində maraqlı bilgilər üzə çıxarmışıq. Əhməd Bican “Ənvari-aşiqin”in xatiməsində həmçinin bu fikri təsdiqləməkdədir: “...bən miskin həqir və fəqir Əhməd Bican ana (qardaşı Məhəmmədə-A.M.) edərdüm ki, dünyanın bəqası və ruzigarın vəfası yoxdur. Elə olsa bir yadigar düzünə aləmdə oxunsun. Bənüm sözüm ilə ol dəxi “Məğaribü-z-zəman” adlu bir kitab düzdi və andan sonra bana ayıtdı: ... ey Əhmədi Bican, işdə sənin sözünə cəmi mövcudatın lətayifin və şeirin bir yerə cəm eylədüm, imdi sən dəxi bir kitab ki, “Məğaribu-z-zəman”dır, türki dilinə döndərgil, ta kim, bizüm yerin xəlqi-türki dəxi maarifdən və ənvari elmdən fayidə götürələr. Eylə ola bəni-miskin Əhməd Bican dəxi anın mübarək sözilə uşbu kitab kim, “Ənvari-aşiqin” ad qoydum” (3, Xatimə). Araşdırmalar nəticəsində “Ənvari-aşiqin”in İstanbul Topqapı Sarayı muzeyində 7, Vatikan Apostol kitabxanasında 3 nüsxəsinin varlığını müəyyənləşdirmişik. XVI-XVIII əsrlərdə köçürülmüş bu əlyazmalar Karatay və Rossi tərəfindən təsvir olunmuşdur. Rossi əsərin həmçinin Vyana, Brita- niya muzeyi, Kotha, Berlin, Bodlean nüsxələrinin mövcudluğunu qeyd edirsə də, göstərilən mən- bələrə əsasən onların “Ənvari-aşiqin”in deyil, “Məğaribu-z-zəman”ın əlyazmaları olduğunu düşü- nürük. Azərbaycanda indiyədək Əhməd Bican və onun “Ənvari-aşiqin”indən yeganə dəfə bu sətirlə- rin müəllifi söz açmışdır (:19, 41-42). Bu baxımdan əsərin Əlyazmalar İnstitutunda üzə çıxardı- ğımız əlyazması maraq doğurmaqdadır. Həcmi 110 vərəq, ölçüsü 21,5x18,5 sm, xətti nəstəliq, ka- tibi Hacı Kərim oğlu Əbdürrəhim Nuxuludur. Əlyazmada onun köçürülmə tarixi qeyd edilməmiş- dir. Paleoqrafik xüsusiyyətlərinə, kağızındakı filiqranlara-su nişanlarına əsasən nüsxənin XVIII əsrin ortalarında köçürüldüyünü təxmin edirik. Qeyd edək ki, “Ənvari-aşiqin”in İstanbul, Bulaq, Misir nəşrləri vardır. Əlyazmalar İnstitutun- da əsərin 3 nəşr nüsxəsini də aşkarlamaq bizə nəsib olmuşdur. Abidənin bu nəşrlərinə və dünya
Yüklə 0,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|