Microsoft Word Elyazmalar yanmir-jurnal No. 2+. docx
Yüklə 0,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
ƏLYAZMALAR YANMIR 13
№ 1, 2016
əlyazma xəzinələrindəki məlum nüsxələrinin təsvirlərinə, əlimizdəki əlyazmanın müqəddiməsinə əsasən sözügedən əsərin beş babdan ibarət olduğunu aydınlaşdırmışıq. Aşkarladığımız “Ənvari- aşiqin” nüsxəsi isə sözügedən əlyazmalardan fərqlənir. Belə ki, əvvəlində köçürücünün yazdığı kimi, müqəddimə bu əsərin əlyazması ilə bağlı bəzi məsələlərə aydınlıq gətirir: “... Cəmi mömin olan qarındaşlaruma zahir və hüveyda olsun ki, bu nüsxəyi-kamili cəm edənin ismi-şərifləri Yazı- çıoğlu Əhməd Bicandır... Bu kitabın ismi-şərifi Ənvari-aşiqindir. Anunçun ki, cəmi zahir və batin nurları bu kitabda cəm olunmuşdur. Bu kitab beş bab üzrə xətm olunmuşdur...” Katib həmçinin babaların başlıqlarını belə təqdim edir: “Əvvəlinci bab cəmi mövcudatın vücudə gəlməgindən bəyan edərdi, ikinci bab ənbiyanın macəraların bəyan edərdi, üçüncü bab məlayiklərin ovsafin bəyan edərdi, dördüncü bab qiyaməti-əvamin bəyan edərdi, beşinci bab uçmaq və damu əhvalın bəyan edərdi”. Katib ömrün vəfa etməyəcəyindən, nüsxəni başdan-başa köçürə bilməyəcəyindən qorxduğunu bildirir və beş babın hər birinin əhəmiyyətli olduğunu göstərməklə yanaşı, sonuncu iki babın daha mümkünlüyünü düşünərək yazır: Birisi-qiyamət babidir, birisi uçmaq və damu babidir...kitabət etməyə qəsd etdüm. Beləliklə, Əbdürrəhman Nuxulu Yazıçıoğlu Əhməd Bicanın “Ənvari-aşiqin” əsərinin yalnız iki fəslini - IV və V bablarını köçürmüşdür. Bu iki bab da özlüyün- də etiqad, ehkam, cihad, zikr, səbr, elm, üləma, dünya və s. həsr edilmiş bölmələrə ayrılmışdır. Bütün bu mövzular müəllifin çağdaş zamanına uyğun şərh olunmuşdur. Üləma fəslindən nümunə kimi bir neçə cümləyə nəzər salaq: “Peyğəmbər (s.ə.) ayıtdı bir kişi elm təhsil eyləsə, ol kişi ustadinə gedərkən firiştələr qanadların ol kişinin ayağı altına döşərlər... bənüm ümmətümin alimləri iki dürlüdür. Biri şol kişidir ki, həq-təala ana elm verdi. Ol elmi xəlqə söylədi, xəlqdən nəsnə təmə eyləmədi və elmi bəhayə satmadı. Anın kibi alimlər üçün göydəki quşlar və dənizlərdəki balıqlar və yer üzündəki canəvərləri... salavat verürlər. Ol kişi Həqq-Təala həzrətlərünə varurlər və biri şol dövlətdən və əcəm səadətindən ki, bən zəifi məhrum etməyüb vəsilə oldu” (Bican: 6412). Xatimədə müəllifin göstərdiyi kimi əsər Geliboluda tamamlanmışdır; bu səbəbdən də gelibolulardan söz açmışdır: “Gelibolu qevmi iki dürlüdür. Birisi qazilərdir, birisi ğazilərdir, şəhidlərdir. Amma onlar ki, ğazilərdir, iki bölükdür. Birisi kafər ilə ğəza edənlərdir, birisi isə ğəza edənlərdir. Amma onlar ki, şəhidlərdir, dəxi iki bölükdür, birisi küffar əlində şəhid olanlardır, birisi ğəffar əlində şəhid olanlardır” (3). Əhməd Bican xatimədə “Cəmi aləmin məşaixi-əsrarini və ürəfa ənvarini qılbəqıl aləmin əvvəlindən axırınadək üç dürlü ibadət ilə bəyan” eylədiyini, bunlardan birinin “təşrih, biri təhqiq və biri təmsil” olduğunu, “nə dənlü xitabəti-ilahiyyə var isə Tövratdan və Zəburdan və İncildən və Qurandan...uşbu kitaba cəm olduğunu” yazır. Əlyazmada İmam Şafei, İmam Razi, Əbu Hərirə, Şeyx Sədrəddin Qunəvi, İmam Ğəzali, Mühyiəddin Ərəbi, İbn Kəsir, Nəsirəddin Tusi kimi məş- hurların adı çəkilir, onların əsərləri və fikirlərinə müraciət edilir. Əhməd Bican Yazıçıoğlunun “Ən- vari-aşiqin” əsəri əlyazmasının Azərbaycan Əlyazmalar İnstitutunda üzə çıxardığımız bu nüsxəsi XV yüzillikdə Türkiyədə elm, ədəbiyyat, dil (xüsusilə nəsr dili) və tərcümə tarixinin, eləcə də Azərbaycandakı Türkiyə ilə bağlı əlyazmaların, ümumiyyətlə, orta çağlar Azərbaycan-Türkiyə əla- qələrinin xüsusilə təsəvvüf tarixinin daha dərindən öyrənilməsi baxımından diqqətəlayiq abidə- lərdən biridir. Əhməd Bicanın “Dürri-məknun” əsərinin həm Avropa, həm də Şərq əlyazma xəzinələrində nüsxələri mühafizə olunmaqdadır. Hanna Söhrveid, Barbara Fleminq, Manfred Qetzin Almaniya- Marburq və Berlin Dövlət kitabxanalarında saxlanan yeddi əlyazmasının təsvirini vermişlər (23, 298-299). E.Rossi Vatikan nüsxəsindən söz açmış (22,258-259), Q.P.Matviyevskaya və B.A.Ro-
ƏLYAZMALAR YANMIR 14
№ 1, 2016
zenfeld əsərin Vyana, Qota, Drezden, Paris əlyazmalarından məlumat vermişlər ( 15,II, 503). F.Ə.Karatay Topqapı Sarayı Muzeyindəki 1598, 1633, 1636, 1755-ci illərdə köçürülmüş dörd, Ə.Gölpınarlı Konya Mövlana Muzeyindəki yeganə nüsxəsindən yazmışlar (10, I, 440-441; 9, III, 449-450). Sözsüz ki, bütün bu əlyazmalar mövcud nüsxələrin hamısını əhatə etmir. Bu fikrimizi “Dürri-Məknun”un Azərbaycan Əlyazmalar İnstitutunda üzə çıxardığımız B-3858 şifrli nüsxəsi təsdiqləməkdədir (18, 16-18). Əlyazma h.1265 (m.1845)-ci ildə Əhməd bin Mahmud bin Bəliğ əlilə nəstəliq xəttilə köçürülmüşdür. Ölçüsü 17,5x22,5sm, sətir sayı 17, mürəkkəbi qara və tünd qırmı- zıdır. Cildi yoxdur. Həcmi 1+88 vərəqdir. Bəzi sətirlərin altından qırmızı mürəkkəblə xətt çəkil- mişdir. 1a vərəqində üçbucaqlı möhür basılmışdır. Mətnin başlandığı vərəq 1-dən əvvəlki vərəqdə, 1a-da müxtəlif qeyd və tarixlər (h.1278 və 1b-də qırmızı mürəkkəblə əsərin fehristi (Fehrüsti-kitabı Dürri-məknun) yazılmışdır. Əsər əlyazmada “Kitabi-Dürri-məknun, müəllifi-l-Bican Əhməd ibn əl- Katib” kimi təqdim olunur. Araşdırmalar nəticəsində əlyazmanın XV əsrdə yaşamış, “Məlhəmə”silə məşhur Saleh və ya Səlahəddin Əl-Katib Yazıçının kiçik oğlu Əhməd Bicanın əsəri olduğu dəqiq- ləşdirilmişdir. Əhməd Bican və onun bu əsəri yuxarıda anılan Şərq əlyazma kataloqlarından başqa, M.T.Bursalının “Osmanlı müəllifləri”, Kocatürkün “Türk ədəbiyyatı” əsərlərində, İslam ensiklope- diyasının müvafiq oçerkində və s. yad edilmişdir. Azərbaycanda isə, başqa neçə-neçə türk müəllifi kimi Əhməd Bican və onun “Ənvari-aşiqin”, “Əcaibul-məxluqat”, “Müntəha” əsərləri kimi “Dürri- Məknun”unun əlyazması da əhatəli öyrəniləmdir. Əhməd Bican bu əsərin yazılma səbəbi, mövzusu və adı ilə bağlı müqəddimədə aşağıdakıları yazmışdır: “Pəs Həqq-Təalanın qüdrətindən və əzəmətindən elmim irdügi qədər bəyan eyliyəyim ta kim, həqqin qüdrəti və əzimətin bundan qiyas edəsən. Bu azacıq ömr içində fitnə zamanında cəhanı gəşt edüb, gəzməgə ehtiyac olmiyə. Cəm edüb kimi təfasirdən və kimi hekayətlərdən qəbul etdik- lərindən gətirib, bir kitab etdim və adını “Dürri-məknun” dedim, ta kim, mütaliə qılanlar Həqq-Tə- alanın qüdrətin və əzimətin bilələr və fəqiri dua ilə yad edələr” (2,1b-2b). Müqəddimədə həmçinin əsərin fəsillərinin adları sadalanır. Lakin, nədənsə, bunlar mətn daxilindəki fəsil başlıqlarından fərqlidir. Başqa orta əsrlər əlyazma abidələri kimi, bu əsərdə də fəsillərin adları onun məzmunu haqqında təsəvvür yarada bilir. Beləliklə, “Dürri-məknun” 18 bab-fəsil üzrə tərtib edilmişdir: Əv- vəlki bab gögləri, ərşi, kürsi, lövhi-Qələmi, uçmağı, tamuyi, Ayı və Günəşi və məlakiyəyi-Mü- əzzəni bəyan edər (3b); Əl-bab əs-sani yerləri və yerlərdəki əcaibi və məxluqatı bəyan edər (14a); Üçüncü bab bu yer yüzin və məxluqin bildürir (20b); Dördüncü bab elmi-həndəsə birlə iqlimləri və saətləri bəyan eylər (28a); Beşinci bab tağlərin əcayibin bildürir (30b). Altıncı bab dənizləri və cazirələri və onda olan məxluqati bəyan eylər (32b); Yeddinci bab şəhərlər və məscidlər və deyrlər və iqlimlər bəyanindədir (36a); Səkkizinci bab məscidlər və deyrlər əcayibin bəyan edər (41b); Toquzinci bab Süleyman Peyğəmbərin təxtin və səltənətin bəyan edər (46b); Onuncu bab Bilqeysin təxtini və Süleymana gəlüb bulduğunu bəyan edər (49a); On birinci bab ömürlər təqdirin bəyan edər (51b); On ikinci bab xişmindən həlak olan yerləri bəyan edər (53b); On üçüncü bab hükəma quluncə otlar və yemişlər və taşlər xassiyyətin bildürir (62b); On dördüncü bab surətlər və şəkillər və bəzi şəhərlərdə hekayətlər bildürir (67b); On beşinci bab quşlar və Simurğ, Ənqa hekayətin bildürir (69b); On altıncı bab rümuzi-cuğriyə və hulusi-kövniyyə bəyanindədir (73b); On yeddinci bab işarət səadətinin bəyanindədir (77b); On səkkizinci bab münacati-İlahiyyə və bəz məvaiz və məsayil bəyanindədir (81a). Əhməd Bican “Dürri-məknun”da qələmə aldığı mövzular haqqında məlumat verməklə yanaşı, onların maraqlı və qeyri-adi tərəflərini qabarıq nəzərə çatdırmağa çalışmışdır. Əsərdə hekayə və Yüklə 0,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|