177
kassik iqtisadi nəzəriyyənin baniləri A.Smit (1723-1790) və
D.Rikardo (1772-1823) olmuş, sonra isə müxtəlif nəzə-
riyyəçilər tərəfindən inkişaf etdirilmiş və bazar İS-nin müxtəlif
modelləri meydana çıxmışdır.
Müasir dövrdə bazar İS-nin liberal, sosial yönümlü və
sosial-demokrat yönümlü modelləri fərqləndirilir
Bazar İS-nin liberal (amerikan) modelinin meydana
çıxması, əsas xüsusiyyətləri və sonrakı inkişafı haqqında
kitabın 22-24-cü səhifələrində məlumat verilmişdir. Orada
qeyd etdiyimiz kimi, liberal modelin xüsusiyyətləri əsasən
neoklassik iqtisadi nəzəriyyəyə (A.Marşal (1842-1924) və b.)
əsaslanır. Bu model klassik (xalis) formada XX əsrin
əvvəllərindən 20-ci illərin sonunadək ABŞ-da mövcud
olmuşdur. Sonra isə bu modelin dövlət tərəfindən tən-
zimlənən forması (C.Keyns (1883-1946) və b. tərəfindən irəli
sürülmüş neoliberal nəzəriyyələr əsasında) meydana
çıxmışdır ki, bu gün də liberal model bu və ya digər dərəcədə
dövlət tənzimlənməsinə bağlıdır.
Bazar İS-nin sosial yönümlü modeli ikinci dünya mü-
haribəsindən sonra Qərbi Almaniyada meydana çıxmışdır. Ona
görə də bu modelə “alman modeli” də deyirlər. Sosial yönümlü
modelin yaranması neoliberal iqtisadi nəzəriyyəçilərə aid
edilən Frayburq (alman) məktəbi nümayəndələrinin (V.Oyken,
L.Erxard (1897-1977), L.Müller Armaq, A.Rustov, V.Repke və
b.) nəzəriyyələri ilə sıx bağlıdır.
Bazar
İS-nin
sosial yönümlü modelinin əsas
xüsusiyyətləri aşağıdakılardır (2.31, s.189):
- Çox və ya az dərəcədə dövlət sektorunun mövcud olduğu
qarışıq iqtisadiyyatın mövcud olması;
- Nəinki makroqtisadi proseslərin, hətta bazar sub-
yektlərinin fəaliyyətinin ayrı-ayrı sahələrinin dövlət tərəfindən
tənzimlənməsi;
- Dövlət tərəfindən əhaliyə qeyri-istehsal sahələrindəki
xidmətlərin pulsuz göstərilməsi, ailə gəlirlərindən asılı ol-
mayaraq cəmiyyətin bütün üzvlərinin bu xidmətlərdən istifadə
178
etməsi üçün soisial təminat yaradılması, hər bir vətəndaşa
pulsuz təhsil, səhiyyə xidmətləri alması haqlarının həyata
keçirilməsinə təminat verilməsi;
- Tənzimlənmənin azad rəqabətin saxlanılmasına, kapi-
talların olduqca az əllərdə cəmlənməsinin qarşısının alınma-
sına, yeni təsərrüfat obyektlərinin yaradılmasına yönəldilməsi;
- İşsizlərin sayını minimum həddə çatdırmaqla əhalinin
məşğulluğunun tənzimlənməsi;
- Ümumu Milli Məhsulda (ÜMM) dövlət büdcəsinin bö-
yük hissəyə malik olması;
- İqtisadiyyatın büdcə-maliyyə siyasəti ilə deyil, kredit-pul
siyasəti vasitəsi ilə tənzimlənməsi;
Bazar İS-nin sosial-demokrat yönümlü modelinin xü-
susiyyətləri sosial yönümlü modelin xüsusiyyətləri ilə əsasən
eynidir. Lakin sosial-demokrat yönümlü modeldə “solçu” is-
tiqamət daha da güclüdür. Sosial-demokrat modelinin ya-
ranması və əsas xüsusiyyətləri haqqında kitabın 17-19-cu
səhifələrində ətraflı məlumat verilmişdir.
İnzibati amirlik (və ya sosialist) İS-i. Bu İS marksizm
ideyalarına əsaslanan sistemdir. Bu İS-in əsas xüsusiyyətləri
aşağıdakılardır:
- İstehsal vasitələri üzərində ictimai mülkiyyətin mövcud
olması;
- Təsərrüfatın dövlət tərəfindən dövri planlaşdırılması;
- İstehsal, ticarət, bazar və qiymətlər üzərində tam dövlət
nəzarəti.
Bu prinsiplərin müəyyən edilməsinə baxmayaraq bu
sistemin mövcud olduğu ölkələrdə gizli (qeyri-leqal) olaraq
bazar qanunları fəaliyyət göstərmiş və gizli inflyasiya mövcud
olmuşdur. İnzibati amirlik sisteminin süqutuna səbəb olan
xüsusiyyətləri kimi aşağıdakılar qeyd edilir (2.31, s. 78-79):
- İctimai mülkiyyət adı altında bütün iqtisadi resursların
dövlətin nəzarətində və inhisarında olması;
- Təsərrüfat mexanizmi kimi mərkəzləşdirilmiş iqtisadi
planlaşdırmanın ön mövqedə durması;
179
- Bütün yaradılmış nemətlərin regional xüsusiyyəti nəzərə
almadan bərabər bölgü adı altında bərabərləşdirici şəkildə
bölünməsi;
- İqtisadi aktivliyin yüksəldilməsinə və şəxsi mənafeyin
reallaşdırılmasına şəraitin yaradılmaması;
- Bütövlükdə iqtisadi resursların hərbi sənaye komplek-
sinin tələbatı istiqamətində istifadə olunması;
Sosialist İS Sovet imperiyasında və dünyanın (əsasən Şərqi
Avropanın) bir çox ölkələrində mövcud olmuşdur. Hazırda
Kubada bu İS qalmaqdadır.
Qarışıq İS dövlət və özəl mülkiyyətin, həmçinin, iqtisadiy-
yatın dövlət və bazar tənzimlənməsinin müəyyən optimal
nisbətdə paralel fəaliyyət göstərdiyi İS-ə deyilir. Bu isə bazar
İS-nin sosial və sosial-demokrat yönümlü modellərini nəzərdə
tutur. Yəni, bazar İS-nin bu modellərinə iqtisadi nəzəriyyədə
ayrıca İS – qarışıq İS kimi də baxılır.
Ənənəvi İS milli və dini ənənələrə əsaslanan İS-lərə
deyilir. Burada mülkiyyət münasibətləri, gəlirlərin bölgüsü və
s. iqtisadi məsələlər mövcud milli və dini ənənələrə və
qaydalara əsasən həll edilir. Ənənəvi İS-lər qəbilə-tayfa
münasibətlərinin hələ də qaldığı bəzi Afrika ölkələrində
mövcuddur.
İqtisadi sistemin optimal növünün
müəyyən edilməsi
İS-lərin müxtəlif tarixi və müasir formaları müxtəlif sosial
qrupların mənafeyini bu və ya digər dərəcədə əks etdirir.
Burada əsasən üç sosial qrupun mənafeyi əsas rol oynayır:
- Dövlət hakimiyyəti;
- Sahibkarlar (mülkədarlar və ya kapitalistlər);
- Zəhmətkeşlər (yalnız fiziki və ya zehni əməkləri ilə dola-
nanlar).
Dostları ilə paylaş: |