Microsoft Word fm idar?Etm? M?Diniyy?Ti 2013. doc

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

141

və eyni zamanda ali hakim olan dini başçıya malik idi. İdarəetmənin ideoloji 

əsası – işığın, xeyirin, həqiqətin və biliyin təntənəsini təbliğ edən zərdüştlük idi. 

Görünür ki, b.e.ə. I minilliyin ortalarında Mərkəzi Asiyanın digər dövlətlərində 

- Soqdiana, Xorəzm, Fərqanə, Margiana və Parfiyada da idarəetmə sistemi ox-

şar  şəkildə qurulmuşdu. Bu ölkələrin  Əhəmənilər  İmperiyası  tərəfindən istila 

edilməsi müəyyən dərəcədə beynəlxalq ticarətin, mədəni əlaqələrin və miqrasi-

ya proseslərinin inkişafına kömək edirdisə  də, o, son nəticədə onların siyasi 

müstəqillik əldə etməsinə mane olurdu.  

Təxminən elə həmin dövrdə Şərq və Qərb xalqları arasında mədəni mü-

badilə amillərindən biri olan orijinal mədəniyyət Boyük Çöldə yaranmağa 

başladı. Xalqların ikinci köçürülməsinə yardım etmiş, tanrıçılığa sitayiş 

edən qıpçaq türkləri Avropaya yalnız müharibələr deyil, həm də yeni metal-

lurgiya texnologiyalarını və göyün tək Allahı – Tanrıya inamı da gətirdilər. 

IV-V əsrlərdə baş vermiş “Xalqların böyük köçürülməsi” Roma imperiyası-

nın dağılmasına və onun tərəfindən istila edilmiş xalqların və ölkələrin, 

əyalətlərin və müstəmləkələrin azadlığa çıxmasına səbəb oldu. B.e.ə. I mi-

nilliyin ikinci yarısında Altayın çox sıx əhalisi içərisindən çıxan qıpçaqlar 

yeni yaşayış sahələri axtarışlarında, Böyük Çöldə - ərəblər tərəfindən “şə-

hərlər ölkəsi”, varyaqlar tərəfindən isə “şəhərlər şahlığı” adlandırılan Dəş-

di-Qıpçaqda öz orijinal türk dövlətçiliyini, sivilizasiyasını, bir sıra şəhərləri 

və yaşayış  məntəqələrini yaratdılar. Murad Acinin əsərlərində deyilir ki, 

qıpçaqların özünəməxsus sivilizasiyası və mədəniyyətinin formalaşmasının 

əsas amilləri məşhur mədəni yeniliklər idi ki, onlara: qıpçaqların runa yazı-

sının, habelə, avropa yazısının əsasını qoyan qlaqolitsanın yaranması, dəmi-

rin əridilməsinin kəşfi və yeni metallurgiya texnologiyasının (metallurji kü-

rənin köməyi ilə) istifadəsi, Göy Allahı –Tanrıya inam, Həqq-Təalanın hi-

mayəsi və mühafizəsi rəmzi kimi bərabərtərəfli xaçın Avropa mədəniyyəti-

nə daxil edilməsi aiddir. Murad Aci güman edir ki, qədimdə “ilahi metal” 

adlandırılan dəmirin kəşfi türklərin bütpərəstlikdən təkallahlılığa - tanrıçılı-

ğa keçməsinə  də  səbəb olmuşdur. Başa çatdırılması Atillaya nəsib olan 

türklərin Böyük köçürülməsi haqqında danışarkən o, qıpçaqları Avropaya 

aparan Balamir, Xaraton, Donay kimi qıpçaq padşahlarının adını çəkir. Mə-

lumdur ki, hər bir xalq ilk növbədə dəyişə biləcəyi dili ilə deyil, özünün ru-

hu, düşüncəsi, etnik psixologiyası  və xarakteri ilə  fərqlənir. Qıpçaqlarda 

idarəetmənin müəyyən “demokratizmi” özünü onda göstərirdi ki, onların 

padşahları öz işlərinə və əməllərinə görə xalq içərisində hörmət qazanmalı 

idilər. Qıpçaqların idarəetmə sistemi haqqında danışarkən, Murad Aci bildi-

rir ki, hələ b.e.ə. II əsrdə türk qəbilələrindən birinin rəmzi, onun bayraqla-

rında təsvir olunan ikibaşlı qartal idi. Sonralar Bizans tərəfindən mənimsə-

nilmiş bu rəmz, “xaqan” – dünyəvi hökmdar və “işa” – öz hüququnu irsi 

---

Fuad Məmmədov

 

 

142

olaraq qazanmış  xəzinə başçısının bərabər hakimlik etdiyi türk cəmiyyəti 

“dövlətçiliyini” ifadə edirdi. Seçilmiş xaqanın hakimiyyəti seçilmiş mitro-

polit-abıs tərəfindən də müqəddəs sayılırdı. “Çöl demokratiyasının” qanun-

larına uyğun olaraq, “torpaqların hakimi” və “yurd atamanı” da seçki yolu 

ilə idarəetmə sisteminə daxil olurdular. Mədəniyyətin ötürülməsi qanununa 

uyğun olaraq tanrı kilsəsinin atributları olan ikonalar, ikonostaslar, ibadət-

xanalar, büxur, məbəd geyimləri və dualar, həmçinin allaha sitayiş qaydası 

(“apostol qaydaları”) IV-VI əsrlərdə xristian kilsəsi tərəfindən mənimsənil-

di. Türklər Hindistanda məşhur olan Günəş hökmdarı sülaləsinin, b.e.ə.       

I əsrdə isə - Mərkəzi Asiya, Əfqanıstan, Pakistan və Şimali Hindistanın da-

xil olduğu - Kuşan şahlığının əsasını qoydular. Tanrıya sitayiş edən şah Ka-

nişka (Erke xan, 78-123) buddizmin şimal qolunun banisi oldu.  

Yunanıstanın və Makedoniyanın  Əhəmənilər monarxiyası üzərində  qə-

ləbəsi, sözsüz ki, daha yüksək intellektin, müvafiq təşkil etmə və idarə et-

mənin qələbəsi idi. Makedoniyalı İskəndər Mərkəzi Asiyada istila olunmuş 

ölkələrin yerli əyanlarını ölkənin idarəetmə prosesinə və Baktriyada, Soqdi-

anada və Parfiyada yeni şəhərlərin tikilməsinə cəlb edirdi. İskəndərin ölü-

mündən sonra Asiya, mərkəzi Babildə olan Selevkilər ellinizm dövlətinin 

tərkibinə daxil oldu. Zəbt edilmiş ölkələrin iqtisadiyyatının yüksəldilməsi 

ilə onların siyasi müstəqilliyə meyli də güclənirdi. B.e.ə. 250-ci ilə yaxın 

Baktriya satrapı Diodoy Yunan-Baktriya şahlığının əsasını qoyaraq, özünü 

müstəqil hökmdar elan etdi. Təxminən o vaxt da Parfiya Sələfkilərdən ay-

rıldı. B.e.ə. II əsrin ikinci yarısında Yunan-Baktriya şahlığının  ərazisində 

Kuşan şahlığı yarandı. Murad Aciyə görə Kuşan şahlığının hökmdarı – özü-

nü kuşanlı elan edən Gəray, görünür ki, Böyük Çölün içərisindən çıxmış idi. 

O, kuşan sikkələrinin üzərində silahlı atlı görünüşündə öz təsvirini yerləş-

dirdi. I Kadfizin dövründə Kuşan şahlığı imperiya oldu və yeni hökmdar isə 

“şahlar  şahı” titulunu qəbul etdi. İmperiyanın sərhədlərinin sonrakı geniş-

ləndirilməsi hökmdarın oğlu və varisi olan II Kadfizin dövründə baş verdi. 

Kuşan imperiyasının tərkibinə  Mərkəzi Asiyanın xeyli hissəsi, müasir 

Əfqanıstan ərazisi, Pakistanın böyük hissəsi və Hindistanın şimalı daxil idi. 

İmperiya şah Kanişkanın (Erke xan) dövründə, II əsrdə daha çox tərəqqi əl-

də etdi. Ölkənin paytaxtı Puruşapura (müasir Peşəvər) oldu. Kuşan imperi-

yasında fəal dövlət siyasəti, Şərq və Qərb ölkələri ilə intensiv daxili və xari-

ci ticarət aparılırdı. Mərkəzləşdirilmiş dövlətin başında,  şəxsiyyəti bəzən 

ilahiləşdirilən “şahlar  şahı” dururdu. Sülalə ayininə xüsusi məbədlər həsr 

edilmişdi. Dövlətin inzibati aparatında bir çox rütbələr və dərəcələr, o cüm-

lədən, böyük satraplar, canişinlər, “sərhəd rəisləri” və b. titullar müəyyən 

edilmişdi. Ehtimal ki, şəhərlərin idarə edilməsi şahın canişinləri tərəfindən 

həyata keçirilirdi. İdarəetmə sisteminin ideoloji təminatında buddizm, zər-

---