Microsoft Word fm idar?Etm? M?Diniyy?Ti 2013. doc

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

139

xeyrinə yenidən bölüşdürülməsi prosesi başladı ki, bu da, “cəmiyyətin feo-

dallaşmasına”, mərkəzləşdirilmiş dövlətin öz aralarında düşmənçilik edən 

yarımüstəqil nomlara parçalanmasına səbəb oldu. Bu prosesin nəticəsi mər-

kəzləşdirilmiş dövlətin iqtisadi və siyasi gücünün azalması və Misirin xarici 

siyasət təsirinin zəifləməsi oldu.  

Bu çağırışa cavab, Misirin hakim sinfinin b.e.ə. III-II minilliklərin hüdu-

dunda Orta Şahlıq dövründə (b.e.ə. XXI-XIX əsrlərin ortaları) güclü dövlə-

tin bərpa edilməsi uğrunda mübarizəsi oldu. 300 il davam edən bu dövrdə 

hələ qədim şahlıq dövründə yaranmış iyerarxiya idarəçiliyi ilə çoxsaylı bü-

rokratik aparat bərpa olundu. Buna baxmayaraq yerli əyanlardan olan gəl-

mələrin - nomarxların əlində cəmləşən nomların idarə edilməsini öz nəzarə-

ti altına almaq Orta  Şahlıq  fironlarına müvəffəq olmadı. Bir sıra irsi no-

marxların şahın əlaltıları ilə əvəz edilməsi və yerli sülalələri aradan qaldır-

maq cəhdləri fironu geri çəkilməyə  məcbur edən güclü müqavimətə rast 

gəldi. Bununla belə, yerli hakimlərin güclü mövqeləri fironların hakimiyyə-

tini zəiflədən separatizm təzahürü üçün əlverişli şərait idi. Bunun nəticəsin-

də  mərkəzi hakimiyyət, nom zadəganlarına qarşı qoyulan, orta təbəqəni 

təmsil edən xidmətdə olmuş adamların içərisindən komplektləşdirməyə 

başladı. Bu mərkəzləşdirilmiş güclü dövləti yenidən bərpa etməyə və Şərqi 

Aralıq dənizinə münasibətdə istilaçılıq siyasətini genişləndirməyə imkan 

verdi. Belə siyasət alınmış ölkələrin istilasına və sistemli istismarına yönəl-

dilmişdir ki, onların təbii sərvətləri Misir iqtisadiyyatının inkişafına və ha-

kim sinfin müxtəlif təbəqələrinin varlanmasına istiqamətlənmişdir.   

Qədim Misir üçün daha nümunəvi göstəricilərdən biri, Yeni Şahlıq döv-

ründəki (b.e.ə. XVI-XI əsrlər) dövlət idarəçiliyidir. İdarəçilik dörd səviyyə-

ni daxil edirdi: mərkəzi, regional, dairə və kənd. XVIII sülalənin idarəçiliyi 

dövründə ölkənin dövlət idarəçiliyinin bütün böyük iyerarxiya aparatı vəzi-

rə - ali əyana, ilahi fironun xidmətçisinə tabe idi ki, bu da idarəetmənin cid-

di surətdə  mərkəzləşdirilməsini və  məmurlar ordusu üzərində mükəmməl 

nəzarəti təmin edirdi. Çoxsaylı idarələr, həmçinin dövlət qulluqçularının 

iyerarxik təşkil edilmiş geniş ştatlı şəxsi dəftərxanalarına başçılıq edən 10 

ali Misir əyanı da vəzirə tabe idi. Dörd böyük inzibati region idarəçiliyinə 

məsul olan regional administrasiya aparatının məmurlarını da vəzir təyin 

edirdi. Regional idarəetmə mərkəzi dövlət aparatının nümunəsi üzrə təşkil 

olunmuşdu. Yerli knyazların - nəsli nom əyanlarının separatizminin qarşısı-

nı almaq məqsədi ilə, onlar vəzifəyə yalnız vəzirin təsdiqindən sonra başla-

ya bilərdilər və onun nəzarəti altında idilər. Bununla yanaşı iri şəhərlərdə 

mərkəzdən təyin edilmiş və yerli nomarxların hakimiyyətini məhdudlaşdı-

ran  şəhər hakimləri vəzifəsi müəyyən edilmişdi. Dairə idarəçiliyi nomları 

təşkil edən daha kiçik inzibati vahidlərin işlərinə  nəzarət edirdi. Kənd və 

---

Fuad Məmmədov

 

 

140

yaşayış məntəqələrinin idarəçiliyi dairə məmurlarına tabe idi. Bununla ya-

naşı zəbt edilmiş ərazidə effektiv idarəetmə məqsədilə, Misirin zəbt etdiyi 

cənub və şimal ərazilərini idarə edən canişinlər institutu yaradılmışdı. Cani-

şinlər xüsusi məmurlar  ştatında yerləşirdilər. Bu administrasiya zəbt edil-

miş ölkələrin sistemli istismarını təmin edirdi. Geniş və güclü dövlət aparatı 

böyük ölkənin effektiv idarəçiliyini təmin edirdi. O nəinki hakim siniflərin 

maraqlarını bacarıqla müdafiə edir, həm də Misir cəmiyyətinin mürəkkəb 

sosial-mədəni həyatını yaxşı tənzimləyirdi.  

Yeni Şahlıq dövründə fironun idarəetmə sisteminin dayağı - nom əyanla-

rının və ali kahinlərin yuxarı təbəqəsi, xidmətdə olan zadəganlar, ordunun 

komanda heyəti, həmçinin Misir administrasiyasında orta və aşağı vəzifələ-

ri tutan kiçik və orta quldarlar təbəqəsi idi. Buna baxmayaraq bu dövrdə bir 

tərəfdən nom əyanları ilə fiva kahinləri, digər tərəfdən - xidmətdə olmuş 

zadəganlar arasında b.e.ə. XIV yüzillikdə keçirilmiş Exnaton dini islahatına 

çevrilən ziddiyyətlərin artması baş verir. Bütövlükdə beş yüz ilə yaxın da-

vam edən  Yeni  Şahlıq  dövrü Misir dövlətçiliyinin  ən parlaq dövrü hesab 

edilir. Bu dövr ərzində Misir sivilizasiyası öz inkişafında ən yüksək səviy-

yəyə çatmışdı. Ölkənin idarəçiliyi daxili və xarici siyasətin məqsədlərinə 

nail olunmasına yönəldilmişdi. Bu dövrdə maddi vəsaitlərin və insan kapi-

talının artmasi ilə yanaşı istehsalın texniki bazası və texnologiyaları təkmil-

ləşdirilmiş, möhtəşəm tikinti fəaliyyəti genişləndirilmiş, yeni şəhərlər, qala-

lar, saraylar və məbədlər yaradılmışdır. Ordunun yenidən qurulması, silah-

lanmanın təkmilləşdirilməsi, hərbi-dəniz donanmasının yaradılması fəal xa-

rici siyasətin və geniş ərazilərin zəbt edilməsinin həyata keçirilməsinə im-

kan verirdi. İstila edilmiş ölkələrin illik xəracla təyin edilən qarəti, işçi qüv-

vəsinin, xammalın və sərvətlərin axını vergi yükünün və xalqın istismar sə-

viyyəsinin azaldılmasına imkan yaradır, Misirin sosial-mədəni inkişafına 

stimullaşdırıcı təsir göstərirdi.  

 

Mərkəzi Asiya 

 

Dövlət idarəçiliyinin müəyyən təcrübəsi Mərkəzi Asiya ölkələrində top-

lanmışdı. “Avesta”nın məlumatına və arxeoloji materiallara əsasən Mərkəzi 

Asiyada dövlətçiliyin formalaşması təqribən b.e.ə. VII – VI əsrin birinci ya-

rısında başlamışdı. Bu dövrdə erkən Baktriya dövləti yaranmışdı. Birinci 

mərhələdə, bu regionun çoxsaylı yaşayış məntəqələrinin birliyi olan “vahə-

ölkələrin” başında həm də dini rəhbər olan hökmdar dururdu. Hökmdar ya-

nında inzibati idarəetmə aparatı yaradılırdı. Sinfi münasibətlərin və dövlətlə-

rin formalaşması prosesində ayrı-ayrı vahə-ölkələr, başında “bütün vilayətlərin 

hökmdarı” duran daha iri qurumlarda birləşirdilər. Birlik Ağsaqqallar şurasına 

---