Microsoft Word hc ssri turkiye
Yüklə 4,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
102
girməklə bağlı Türkiyəyə Almaniya tərəfindən göstərilən təzyiqlər son bir ildə SSRİ, ABŞ və İngiltərə təzyiqləri ilə əvəz olunmuşdu. Türkiyənin müharibəyə qatılması məsələsi üç müttəfiq ölkənin dövlət başçılarının Tehran konfransında ilk müzakirəyə çıxarılan məsələlərdən biri oldu. Konfransın 1943-cü ilin noyabr ayının 28-də başlanan birinci plenar iclasında U.Çörçill Türkiyə məsələsinə toxunaraq dedi: "Növbəti mühüm məsələ müharibəyə girməklə bağlı Türkiyəni inandırmaqdan ibarətdir. Bu imkan verərdi ki, Dardanell və Bosfordan yollar açılsın və biz təchizatları Qara dəniz vasitəsi ilə (SSRİ-yə - C.H.) göndərək. Bundan əlavə, biz Türkiyənin aerodromlarından düşmənə qarşı mübarizə üçün istifadə edə bilək" (78). Eyni zamanda Çörçill əlavə etdi ki, Türkiyə müharibəyə girdiyi təqdirdə ona silah verilməsi, hərbi hava qüvvələri və 2-3 diviziya göndərilməsi yolu ilə kömək etmək olar. Türkiyə müharibəyə girməkdən imtina etdiyi halda ona göstərilən ingilis köməyindən məhrum olur və müharibədən sonrakı sülh konfransına buraxılmırdı. Çörçill bu siyasətin Boğazlara münasibətdə ciddi nəticələr verəcəyi ilə türkləri xəbərdar edirdi. O deyirdi: "Biz onlara bildiririk ki,... Türkləri müdafiə etməyəcəyik,... onlar gərək öz işlərini Sovet İttifaqı ilə tənzim etsinlər" (79). İ.Stalin isə öz növbəsində bildirdi: "Mən şübhə edirəm ki, Türkiyə müharibəyə girsin. Bizim ona hansı təzyiqi göstərməyimizdən asılı olmayaraq Türkiyə müharibəyə girməyəcək" (80). Tehran konfransındakı müzakirələrdə ABŞ və Sovet nümayəndələri Türkiyəyə yardım göstərilməsi barədə Çörçillin fikrini müdafiə etmədilər. Onlar belə hesab edirdilər ki, Türkiyəyə yardım göstərilməsi müttəfiqlərin ikinci cəbhənin açılması ilə bağlı "Overlord" əməliyyatını yubandıra bilər. İkinci cəbhənin açılması məsələsi gündəliyə gələndə İ.Stalin öncə "Overlord" fikrində qaldı. F.Ruzvelt isə haqlı olaraq deyirdi ki, əlbəttə, mən Türkiyəni müharibəyə qoşulmağa məcbur etməyin tərəfdarıyam, lakin əgər mən Türkiyənin prezidenti olsaydım, silah və sursatın əsas hissəsini almadan müharibəyə qatılmazdım (81). Tehran konfransındakı müzakirələrdə Türkiyə məsələsinə toxunan İ.Stalin onu həm hərbi, həm də siyasi məsələ hesab edirdi. O, qeyd edirdi ki, Türkiyə Böyük Britaniyanın müttəfiqidir, SSRİ və ABŞ-la dostluq münasibətlərindədir. Lazımdır ki, artıq Türkiyə bizimlə Almaniya arasında oynamasın (82). Tehran konfransı zamanı Türkiyənin müharibəyə girəcəyi təqdirdə Sovet İttifaqının ona münasibətini öyrənməklə bağlı Çörçill bir sıra məsələləri dəqiqləşdirmək istədi. O dedi ki, əgər Türkiyə Almaniyaya müharibə elan etsə, Bolqarıstan ona hücum edəcək, bu halda Sovet hökumətı Bolqarıstanı özünün düşməni hesab edəcəkmi? İ,Stalin bu suala təsdiqləyici cavab verdi. Ona görə də konfransın qərarında qeyd olundu ki, Türkiyənin 1943-cü ilin sonuna kimi müharibəyə daxil olması müstəsna
103
dərəcədə əhəmiyyətlidir. Marşal Stalinin bəyanatını nəzərə alaraq müttəfiqlər belə qənaətə gəldilər ki, əgər Türkiyə Almaniya ilə müharibə apararsa və əgər bunun nəticəsində Bolqarıstan Türkiyəyə müharibə elan edərsə və ya ona hücum edərsə, Sovet İttifaqı dərhal Bolqarıstanla müharibə vəziyyətində olmalıdır (83). Türkiyə ilə bağlı məsələlər Tehran konfransında noyabr ayının 30-da nahar zamanı Molotov, İden və Hopkins arasında da geniş müzakirə edildi. İden dedi: "Türkiyəyə müharibəyə girməsi üçün birgə çağırışla təklif etmək lazımdır. Bu tələbdən imtina edəcəyi təqdirdə onu hansı aqibətin gözlədiyini Türkiyəyə izah etmək lazımdır". İden bunun müttəfiq kimi daha çox İngiltərəyə aid olan məsələ olduğunu şərh edib dedi ki, əgər marşal Stalin və Ruzvelt razılaşsaydılar İ.İnonünü Qahirəyə Çörçill və Ruzveltin görüşünə dəvət etmək olardı. O əlavə etdi ki, İnönü Konstitusiyaya istinad edib Qahirəyə gəlməyə bilər, bu halda İden müttəfiqlərin tələblərinin Türkiyəyə göndərilən nümayəndə vasitəsi ilə ona çatdırılmasını uyğun bilirdi. Molotov İdenin Nüman Menemençioğlu ilə söhbətindən sonra bu işə optimist yanaşmadığını qeyd etdi. Hopkins konfransın gedişində Rusiyanın Türkiyənin müharibəyə cəlb edilməsinə elə də böyük maraq göstərmədiyini, Stalinin bir neçə dəfə Türkiyənin müharibəyə cəlb edilməsinin qeyri-mümkünlüyünü təkrar etdiyini və bir dəfə də olsun bunun zəruriliyini dilə gətirmədiyini vurğuladı. O, qeyd etdi ki, Türkiyəni müharibəyə cəlb etmək üçün müttəfiqlər öz üzərinə bir sıra öhdəliklər götürməlidirlər. Hopkinsin fikrincə, Türkiyəni müharibəyə cəlb etmək üçün hətta "Overlord" əməliyyatını yubatmaq da olardı. V.Molotov bildirdi ki, əgər Türkiyənin müharibəyə qatılması "Overlord" əməliyyatının yubanması demək olacaqsa, onda marşal Stalin Türkiyənin müharibəyə cəlb edilməsinin əleyhinədir (84). Tehran konfransı zamanı Boğazlar məsələsi də diqqətdən kənarda qalmadı. Britaniya Baş naziri Rusiyanın isti dənizlərə çıxmasının zəruriliyini qeyd edərək bildirdi ki, əvvəllər ingilislər buna etiraz edirdilər, indi isə heç bir etirazları yoxdur. Əlverişli məqamdan istifadə edərək İ.Stalin Boğazlar rejimi haqda məsələyə yenidən baxılmasının gərəkliliyini qeyd etdi. O dedi ki, Rusiya kimi böyük ölkə Qara dənizdə təcrid olunmuş vəziyyətdədir. Əgər indi ingilislər Rusiyanı boğmaq istəmirlərsə, zəruridir ki, onlar Boğazlar rejimini yüngülləşdirsinlər. Tərəflər belə fikrə gəldilər ki, isti dənizlərdə limanlar və Boğazlar məsələsini müzakirə etməyə hələ vaxt vardır. U.Çörçill Boğazlar rejiminə yenidən baxılmasının mümkünlüyünü həm də Yaponiyanın Montrö konvensiyasının iştirakçısı olması ilə əlaqələndirirdi. Prezident Ruzvelt isə Boğazların bütün ölkələrin hərbi ticarət gəmilərinin üzünə açıq olması prinsipinə tərəfdar idi (85). Əslində isə tərəflər bu müzakirələri Boğazlar məsələsində bir- birlərinin mövqelərini öyrənmək məqsədi ilə aparırdılar.
Yüklə 4,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|