Microsoft Word hc ssri turkiye
Yüklə 4,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
104
Tehran konfransının iştirakçıları məqsədəuyğun saydılar ki, Ruzvelt və Çörçillin Türkiyə prezidenti İ.İnönü ilə görüşü təşkil edilsin. Belə bir görüş 1943-cü ilin dekabr ayının 4-6-da Qahirədə keçirildi. Sovet İttifaqını Qahirə görüşündə Ankaradakı səfir S.Vinoqradov təmsil edirdi Qahirə danışıqlarında U.ÇörçilI müttəfiqlərin Tehran konfransının qərarlarına uyğun olaraq Türkiyənin müharibəyə qatılmasında israr edərək bildirdi ki, 15 fevral 1944-cü ildə ingilis-amerikan aviasiyası Türkiyəyə girəcəkdir. Əks təqdrdə Çörçill müttəfiqlərin Türkiyə ilə əlaqələrini kəsəcəyi ilə hədələmişdi. Qahirə danışıqları zamanı İ.İnönü prinsip etibarilə Türkiyənin müharibəyə qatılmasına razı olsa da, müttəfiq dövlətlərin başçıları ilə bir sıra məsələlərin aydınlaşdırılmasına cəhd göstərdi. İ.İnönü müttəfiqlərə izah etməyə çalışırdı ki, "müttəfiq" Qızıl Ordu Boğazlara girərsə bir daha oradan çıxmayacaqdır. Türkiyə dövlət başçıları indi Almaniyadan deyil, daha çox Rusiyanın imperialist olacağından ehtiyatlanırdılar. Türklərin bu narahatçılığına cavab olaraq Çörçill bildirdi ki, yeni yaradılması nəzərdə tutulan beynəlxalq təşkilat (BMT nəzərdə tutulur -C.H.) rusları Türkiyədən uzaqlaşdırmaq üçün zəruri ölçülər götürəcəkdir (86). Qahirə danışıqları zamanı İ.İnönü xatırlatdı ki, Türk ordusu silah və hərbi sursatın çatışmamazlığından müharibəyə hazır deyildir. Bunun üçün Türkiyəyə geniş miqyasda yardım göstərilməlidir. İ.İnönü baş qərargah rəhbərlərinin görüşdən sonra Türkiyənin müharibəyə girməsi məsələsinə qayıdılmasının mümkünlüyünü bildirdi. Müttəfiq dövlətlərin başçıları onun bu təklifı ilə razılaşdılar. ABŞ, İngiltərə və Türkiyə dövlət başçılarının Qahirə konfransı haqqında elan olunmuş rəsmi məlumatda Türkiyə ilə Britaniyanın ittifaqına, türk xalqı ilə Amerika və Sovet xalqı arasında sıx dostluğa böyük əhəmiyyət verilirdi. 1943-cü ilin dekabrında Qahirədən qayıtdıqdan sonra müttəfiqlər ilə hərbi əməkdaşlığı genişləndirmək və Britaniya ilə yaxınlaşmanı nümayiş etdirmək üçün İ.İnönü bir sıra addımlar atdı. 1939-cu ildə Londonda ingilis-fransız-türk Baş qərargahlarının danışıqlarında Türkiyəni təmsil etmiş ordu generalı Kazım Orbay 1943-cü ilin dekabrında Türk ordusu Baş qərargah rəisinin müavini, bir neçə gündən sonra isə istefaya çıxmış marşal Fevzi Çakmakın yerinə Baş qərargah rəisi təyin edildi. Bu təyinat Sovetləri ciddi şəkildə maraqlandırırdı. Onlar Orbayın təyinatını daha çox Türkiyənin İngiltərə qarşısında öhdəliklərinin yerinə yetirilməsində yaranmış böhranlı vəziyyətlə izah edirdilər. Bəzi məlumatlara görə, bu məsələdə marşal Çakmakla Baş nazir Ş.Saracoğlu və xarici işlər nazin N.Menemençioğlu arasında ziddiyyətlər yaranmışdı. Diplomatik kanallarla alınmış məlumatlarda marşal Çakmakın və onun müavini Asım Gündüzün istefası daha çox ikincinin hərbi dünyagörüşünə görə mühafizəkarlıqda, şablon və köhnəpərəstliyə aludəçilikdə, orduya rəh-
105
bərlikdə yeni metodların qəbul edilməsinə qadir olmamasında və Türk ordusunun modernləşdirilməsinə yönəlmiş cəhdlərin qarşısının alınmasında günahlandırılması ilə əlaqələndirilirdi. Ankaradakı Sovet səfirliyinin birinci katibi S.MixaiIov yazırdı ki, Qahirə konfransından sonra ingilislər qarşısında çətin vəziyyətə düşmüş Türk hökuməti ingilisləri razı salmaq üçün Çakmakı kənarlaşdırıb Orbayı Baş qərargah rəisi təyin etdi. Bu addım Türk hökumətinin ingilislərə münasibətdə elə də böyük olmayan güzəşti idi (87). Eyni zamanda Sovet səfirliyi K.Orbayın Türk ordusunun rəhbərliyinə gəlməsini ordunu özünə tabe edən Ş.Saracoğlu hökumətinin mövqelərinin möhkəmlənməsi, bununla da Türkiyənin siyasi səhnəsində antisovet elementlərin güclənməsi kimi izah edirdi. Səfirliyin məlumatında deyilirdi: "Atatürkün köhnə silahdaşı kimi marşal Çakmak özünün bütün mühafizəkarlığına baxmayaraq belə bir həqiqəti anlayırdı ki, Türkiyənin maraqları Sovet İttifaqı ilə dost olmağı tələb edir. O, antisovet hərəkətlərdə və deyimlərdə son dərəcə ehtiyatlı idi". K.Orbaya gəldikdə isə, səfirliyin məlumatına görə o, Türk siyasətinin İngiltərəyə meyllənməsinin tərəfdarı idi. Türkiyədəki ingilis diplomatları K.Orbayı qatı ingilispərəst hərbçi kimi xarakterizə edir, Britaniya mətbuatı onun təyinatını məmnunluqla qarşılayırdı. Ankaradakı Sovet səfirliyi Moskvaya göndərdiyi məlumatda göstərirdi ki, Britaniya mətbuatının fikrincə, ingilis-fransız-türk Baş qərargahlarının 1939-cu il London görüşü zamanı ingilis və fransız aviasiyası imkan əldə etdi ki, Türkiyə əraziləri vasitəsi ilə Sovet neft rayonları üzərindən kəşfiyyat üçüşları etsin. Britaniya mətbuatı K.Orbayın digər xidmətini onda görürdü ki, onun hazırladığı "Orbay planı" əsasında Türk ordusunun ingilis silahı ilə təchizatının əsası qoyulmuşdu. Qeyd edilən məsələlər haqqında ətraflı məlumat verildikdən sonra Ankaradakı Sovet səfirliyinin məlumatında göstərilirdi ki, bizim əlimizdə K.Orbayın birbaşa antisovet fikirləri barədə dəlillər yoxdur. Əksinə bizim dıplomatik və hərbi nümayəndələrlə söhbətlərində o, Sovet İttifaqına olan dostluq hisslərini büruzə verməyə çalışır. Sovet diplomatik və xüsusi xidmət orqanları belə hesab edirdilər ki,İ.İnönü marşal Çakmakı istefaya göndərməyə məcbur olub. Bunu əsaslandırmaq üçün prezident İnönünün Fevzi Çakmaka istefaya çıxdığı gün göndərdiyi son dərəcə səmimi məktuba istinad edilirdi. Bu məktubda nəinki marşalın bütün fəaliyyətinə yüksək qiymət verilir,həm də prezident ümidvar olduğunu bildirirdi ki, Çakmak Türkiyənin qarşısında duran yeni vəzifələrin yerinə yetirilməsində gələcəkdə də böyük məmnuniyyətlə iştirak edəcəkdir. Sovet orqanlarının məlumatlarında qeyd olunurdu ki, prezidentin bu fikrinin nə qədər əsaslandırılmış olduğunu söyləmək çətindir, lakin tamamilə aydındır ki, öz silahdaşı ilə vidalaşmaq İsmət uçun təəsüfləndirici idi (88).
Yüklə 4,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|