Microsoft Word Hikmet 15. doc
Yüklə 1,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
Ədəbiyyatşünaslıq 11 Baxerin mürid m əfhumunun anlamını bilməməsinə heyrətini dilə gətirərək, onun Hammerin do ğru izahını yanlış anlamasına da diqqət çəkir. Hammer bu ifad ənin təsəvvüflə əlaqəsini vurğulamışdı. (Krımski, 1981: 55) Rusiyalı alimin Brouna ikinci t ənqidi qeydi “əxi” terminini bilməməsi və “əxu” şəklində d əyişdirməsidir. “… bu da maraqlıdır ki, XIV əsrdə yaşamış İbn Batutanın əxilərdən geniş bəhs etdiyi “Səyahətnamə”si çoxdan fransız dilinə çevrilmiş (1853-1859) v ə bir neçə nüsxəsi nəşr olunmuş, qərbli alimlərin istifadəsinə verilmi ş olduğu halda, Broun kimi bir ingilis alimi “əxi” (qardaşlar təşkilatının üzvü) sözünü anlamamı ş və Nizaminin mürşidi “Əxi Fərrux”un adını özünün anlayaca ğı şəkildə, yəni “Əxu Fərrux” olaraq dəyişdirmişdir”. (Krımski, 1981: 69-70) Bu kimi yanlı şlıqlar sonradan Avropa şərqşünaslığında da özünə yer etmi ş və “İslam Ensiklopediyası”nda Nizami ilə bağlı bölümdə də əks olunmu şdur. M əşhur rus şərqşünası Bertels də şairin tərcümeyi-halından, mühitindən b əhs edərkən onun əxiliklə əlaqəsi məsələsinə toxunmuşdur. Onun qənaətinə gör ə, Nizami heç bir təriqətə üzv olmamışdır və ya olmuşsa da, mömin dərvişlər bunu yazma ğa qorxmuşlar. O, bunları Məhəmməd Dara-Şukuhun 1639-cu ildə tamamladı ğı “Safinat al-auliya” adlı məşhur təzkirəsindən təqdim edir: “Həzrət Şeyx Nizami Gəncəvi…. Doğum yeri Gəncədir. Batini və zahiri elmlər ona yax şıca bəlli idi. O, Əxi Fərrux Reyhaninin müridlərindəndi… ” (Bertels, 1962: 90) Az ərbaycanlı araşdırıcı M.H.Heydərov “XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanın şəhərlərində ictimai-iqtisadi əlaqələr və əsnaf təşkilatları” adlı kitabında Gəncə şəhərində əxi təşkilatı və əsnaf birlikləri məsələsinə toxunurkən Nizamidən də b əhs edərək onun əxi olması üzərində dayanır. Bu şəhərdə əxilərin varlığına dair birba şa bilgilərin yoxluğuna təəssüf edən araşdırıcı onların dünyagörüşünün, humanizminin, ədalət üçün cəhdlərinin böyük şair Nizaminin əsərlərində əks olundu ğunu qeyd edir. Nizaminin bu birliyin üzvlüyün ə dair konkret məlumat yoxsa da, onun ça ğdaşları və yaxın münasibətdə olduğu və haqlarında rəğbətlə söz açdığı M əhsəti Gəncəvi və Xaqani Şirvaninin əxiliklə əlaqəsinə dair mülahizələr mövcuddur. Bu baxımdan R əfael Hüseynovun “Məhsəti Gəncəvi-özü, sözü, izi” adlı kitabında G əncə sənətkarları və onları vəsf edən XII əsr şairlərinin əsərləri, şəhraşubları, Məhsəti, Xaqani, Nizami və digərlərinin əxilik t əşkilatı ilə bağlantıları barəsində mühüm məlumatlar vardır: “Bir sıra 12 Щикмят tutu şdurmalar və faktlar şəhraşublar və əxilər arasındakı bağlılıqlar zənnini do ğurur. Bu özümlü şeir janrı və orta əsrlər şəhərinin həyatında mühüm rol oynamı ş əxilərin əlaqələri işığında onları vəsf edən ilk şairlərdən biri kimi M əhsətini görürük… Göründüyü kimi, əxiliyin mərkəzində gənclər dururdu v ə bir çox əxi münasibətləri də məhz gənclərin ətrafında cərəyan edirdi. Bu baxımdan M əhsəti şəhraşublarının məhz cavan sənətkarlara həsr edilməsi t əbii görünür”. (Hüseynov, 2005: 132-135) Bu kontekstdə Məhsətinin rübail ərində Qəssab adlı bir gəncin tez-tez vəsf edildiyini və bu adın G əncədə əxiliklə əlaqəsi olan Comərd Qəssabı yada saldığını, eyni zamanda G əncədə Xərabat adlı yerin təsvirinin (bu yer əxilərin məskəni hesab edilir) v ə cavanmərd olmayanların buradan kənar edildiyini vurğulayan R.Hüseynovun ara şdırmasının məqalə mövzumuzla bağlı mühüm tutarqa verdiyini söyl əyə bilərik. R.Hüseynova görə, Xaqani Şirvaninin bir əsnaf ail əsində doğulması, sonradan əsərlərində sənətkarlarla bağlı mövzulara yer verm əsi onun da əxilərlə əlaqəsini meydana çıxarır. Nizaminin əsərlərində də bir çox əsnaf, sənət adamlarının (çörəkçi, k ərpickəsən, dəmirçi, toxuyucu, boyaqçı, həkkak, dulusçu, sap əyirən və s.) oldu ğunu vurğulayan R.Hüseynov bu qənaətə gəlir: “Nizami poemalarında da əxi dünyagörüşü ilə uyğun gələn yerlər az deyildir”. (Hüseynov, 2005: 119) Nizami haqqında kitab yazanlardan biri – M əmmədəmin Rəsulzadə həm onun t əzkirələrdə adı çəkilən mürşidlərinin əxi olmalarını, həm də öz əsərlərinə istinad ən bu təşkilata üzv ola biləcəyi ehtimalını qəbul edir: “Nizami Gəncəvi əxidirmi? Bu zamana qədər aparılan tədqiqatlarda əsas diqqət Nizaminin mür şidləri kimi Əxu Fərrux və Əxi Fərəcin üzərinə cəmlənmişdir. Bu şəxslər haqqında t əfərrüatlı məlumat, təəssüf ki, yoxdur. Ancaq Nizaminin mürşidləri kimi anılan bu şəxslərin adlarındakı əxu və ya əxi kəlmələrinə istinad edən bəzi t ədqiqatçılar bildirmişlər ki, böyük ehtimalla şairin müəllimləri əxilik təriqətinin üzvl əridir. Burada belə bir metodu tətbiq etmək məntiqli olacaqdır. Öncə əxilik t əriqətinə mənsub şəxslərin necə bir düşüncə sisteminə malik olduqlarını üzə çıxarmaq lazımdır. Bu, Nizami G əncəvinin əxilik təriqəti ilə bağlantısı haqqında bir q ənaətin yaranmasına yardımçı olacaqdır” (http://www.islamisite.com/ content/nizami-Gencevi-12.09.08) Dr. Mehmet Rıhtımsa Nizaminin əxi olması ilə bağlı daha dəqiq tezislərlə çıxı ş edir: “Əxilik XI-XII əsrlərdə mövcud olmuşdur. Əxi Əbulfərəc Zəncani (v. Ədəbiyyatşünaslıq 13 1062-1065), onun müridi böyük sufi şair Nizami Gəncəvi, Sadəddin Əbülqasım T əbrizi (v. 1181) ilə xəlvətilik təriqətinin şeyxlərindən Əxi Məhəmməd, Əxi Yusif, Şeyx İzzəddin, Şeyx Sədrəddin bu təşkilata bağlı sufilərdir. Bu məşhur sufil ər qurduqları emalatxana və ticarət fəaliyyətləri ilə öz ehtiyaclarını və müridl ərinin xərclərini ödəməklə yanaşı, istehsalatları ilə cəmiyyətə faydalı olmu şlar.” (www.Exi-Mehmet_rihtim.htm). B əzi araşdırıcılarsa şairin öz şeirlərinə istinad edərək onun əxi olmasına dair fikirl ər irəli sürmüşlər. Nizami G əncəvinin bədii əsərlərində əxiliklə səsləşən məqamlar İstər XII əsr Gəncə şəhərinin sosial strukturu və ictimai vəziyyəti, əsnaf birlikl ərinin o dövrdə inkişaf səviyyəsi, istər bir neçə təməl qaynaqlar, istərsə də Nizaminin öz əsərlərində əksini tapan görüşlər onun əxiliklə əlaqəsi qənaətini yaradır. T əbii ki, şairin yaşadığı mühitin onun bədii əsərlərində əks olunması şübhəsizdir. Bu baxımdan Nizami Gəncəvinin əxi olması ehtimalı, onların mühitind ə yaşaması kimi amillər şairin bədii və fikri sistemində bu təşkilatın xüsusil ə də ictimai mövzularla bağlı məsələlərdə ifadəsinə səbəb olmuşdur. Yuxarıda dediyimiz kimi, M əhsəti Gəncəvi və Xəqani Şirvani kimi əxiliklə əlaqəsi şübhə doğurmayan çağdaşlarının çevrəsində yaşaması, onun da bu t əşkilatla mənəvi bağlılığının sübutu ola bilər. Bilindiyi kimi, Nizaminin “X əmsə”sinə daxil olan əsərlərin hamısında, xüsusil ə də “Məxzənül-əsrar”, “Həft peykər” və “İskəndərnamə”də ictimai mövzular, hökmdara v əz və nəsihətlər, toplumun və fərdin xoşbəxtliyə və rahatlı ğa qovuşa bilməsi baxımından öyüdlər geniş şəkildə işlənmişdir. Məhz bu öyüdl ərdə çox zaman əxilik prinsiplərinin necə əks olunduğunu görə bilərik. Nizaminin “X əmsə”sindəki birinci əsər olan “Məxzənül-əsrar”dakı mə- qal ət və hekayələrdə ictimai nizam, xalq və hökmdar münasibəti, ədalət, fəzilət, halal z əhmət ilə yaşama və s. kimi cəmiyyəti yaxından maraqlandıran məsələlər əks olunmuşdur. Hətta məqaləmizin mövzusu baxımından xüsusi əhəmiyyət da şıyan bir məsələyə də bu əsərdə rast gəlirik. Şair “əxi” deyə birinə müraciətlə n əfsinə hakim olmasını, çörək üçün başqalarına əl açmamasını, öz ruzisini özünün qazanmasını tövsiy ə edir: Yüklə 1,38 Mb. Dostları ilə paylaş:
|