Microsoft Word Himalay doc
Yüklə 2,16 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Himalay Ənvəroğlu
- Азярбайъан романынын инкишаф проблемляри
Himalay Ənvəroğlu __________________________ 335 ola bilməz – yenə də günlərin bir günündə Təhminəni görəcək… Onlar az qala sifət-sifətə toqquşacaqlar – Zaur və Təhminə… Təhminə Zauru görüb gülümsünəcək – həmin o ağ düyməli qırmızı paltarında olacaq Təhminə, həmin o 30 il bundan qabaqkı paltarında və məlum olacaq ki, vaxtın Təhminəyə heç bir dəxli yoxdur – heç dəyişməyib Təhminənin sifəti, nə bədəni, nə yaşı… 30 il əvvəlki təkin gülümsünəcək Zaura və Zaur da dili-dodağı titrəyə-titrəyə Təhminənin adını çəkəcək, amma adını çəkən kimi Təhminə çevriləcək, küçədəki adamlara qoşulub itəcək" (18, səh.350-351). Zaurun xəyalında aradığı Təhminə, yaxud xəyali Təhminə göründüyü kimi, ona rahatlıq vermir, gecə-gündüz onun qərarını əlindən alır. Axı, o, özünün etiraf etdiyi kimi Təhminənin adı çəkiləndə, yaxud xəyalına gələndə "dili-dodağı titrəyir." Bu əsil məhəbbətdir, qəhrəmanın öz sevgisini səmimi etirafdır. Lakin məlum olduğu kimi, artıq çox gecdir. Məşuqə cismani aləmdən köçüb, yalnız xəyalı, gözəlliyi, ruhu qalıb. Zaur xəyali Təhminəni izləməkdə davam edir: metro, qatar, nəhayət, lift. O, liftin hərəkətini izləyir -2, 3, 4, 5, 6. Lift 6-cı mərtəbəyə qalxıb dayanır. Zauru vahimələndirən nəinki 6-cı mərtəbənin düyməsinin olmamasıdır, eyni zamanda, ümumiyyətlə, 6-cı mərtəbənin olmaması və binanın beş mərtəbəli olmasıdır. Çöldəki işıq tablosunda da yox imiş altıncı mərtəbə. Zaurun gözünə görünürmüş bu rəqəm. Zaur and içə bilər ki, lift məhz altıncı mərtəbəyə qalxmışdır. Lakin nə mərtəbələrdə, nə də damın üstündə qırmızı paltarlı qadını gördüm deyən olmur. Zaur özü bu hadisəni qəribə və izahsız vaqiə hesab edir. Romanın Zaurun qocalığına qədər davam edən süjeti Məmməd Nəsirin bir müdrik fikri ilə tamamlanır: "-Əgər adamlar başa düşsəydilər ki, beşmərtəbəli binanın altıncı mərtəbəsi də ola bilər, onda nə vardı ki,…" (18, səh.352). Romanın sonluğuna, ümumiyyətlə, süjetdən doğan ideyaya rəmzi məna verən Anar eyni zamanda fikrini mücərrədləşdirir, ______________________ Азярбайъан романынын инкишаф проблемляри 336 onun yozum imkanını artırır. Yəni Məmməd Nəsirin alğına gələn bu fikirdə dünyanın faniliyi, axirət anlamı, təsəvvüf fəlsəfəsinin qənaətləri də, amal, əməl, ideal, insanlıq, bu günün adamını mənəvi ucalığa dəvət təsəvvürü də var. Çünki bütün fəsillərdə dahi Füzulidən epiqraf gətirən, "Epiqraf"da şairimizə daha çox arxalanan, Təhminə və Zaurun sevgi macərasını "Leyli və Məc- nun" məhəbbət dastanı kontekstində sınağa çəkən Anar "Beş mər- təbəli evin altıncı mərtəbəsi" romanı ilə sübut etdi ki, hər bir dövr- də beş mərtəbəli evin altıncı mərtəbəsinə qalxan insanlar ol- muşdur. Ən böyük hakim olan vaxt özü belə hər şeyə, hər kəsə tə- sir edib dəyişdirdiyi halda belələrini – Təhminə kimilərini də- yişmir. Cavanlıq, gözəllik, cazibədarlıq – bunlar üçün əbədi dəyər olur. Çünki əsilləri, zatları cövhərdən ibarətdir. Belə olmasaydı Anar Füzuli qəhrəmanlarının taleyi və eşqi ilə XX əsrin ikinci yarısında yaşayan iki insanın – Təhminə və Zaurun məhəbbətini sınağa çəkməzdi. Romandan həm də belə bir fikir də doğur ki, zaman, vaxt hər şeyi dəyişir, lakin saf eşq, pak sevgidən, məhəbbətlə döyünən qəlbin istəyindən və həqiqətindən başqa. Himalay Ənvəroğlu __________________________ 337 NƏTİCƏ onoqrafiyaya cəlb edilən bədii materiallar, müxtəlif elmi mülahizələr və xüsusi tədqiqat əsərləri belə bir ümumi nəticə doğurur ki, milli bədii zəmin əsasında maraqlı və mürəkkəb bir yol keçən Azərbaycan romanını, xüsusilə onun son dövrlərini həm ədəbi prosesin müstəvisində, həm də müqayisə və tutuşdurmalar əsasında tipoloji baxımdan tədqiq etməklə janrın imkanlarının geniş çevrədə meydana çıxmasına nail olmaq mümkündür. Kitabda Azərbaycan romanının mənşəyi məsələsinə mühüm yer ayrılması təsadüfi deyil. Çünki bu məsələ məlum olduğu kimi təkcə milli Azərbaycan romanının inkişaf tarixini izləyib onu müasir dövrə qədər gətirib çatdırmağı deyil, məhz eyni zamanda Azərbaycan romanının bir janr-struktur vahid kimi keçdiyi yolla yanaşı, həm də onun daxili məzmununun və tərkib hissələrinin zənginləşməsi və kamilləşməsi prosesini tədqiq edib ümumiləşdirməyi nəzərdə tutur. Roman təsəvvürü altında nəzərdə tutulan strukturun estetik kamillik dövrünə qədər izlənilməsi göründüyü kimi yalnız tipoloji tədqiqat əsasında mümkün ola bilərdi. Çünki roman janr, növ, forma və məzmun kimi mühüm estetik kateqoriyalarla birbaşa bağlı olduğu üçün onun problemləri də bilavasitə bu kateqoriyalardan keçir. Ona görə də tədqiqatda ümumi şəkildə olsa da, həmin kateqoriyaların romanla bağlı olan əlaqələrinə toxunulur. Məlum olduğu kimi romanda ənənə və varislik məsələsi geniş mübahisə doğuran problemlərdəndir. Bu sahədə müxtəlif konsepsiyalar vardır. Bəziləri onu eposun varisi kimi qiymətləndirirsə, digərləri onun tərkibində müxtəlif janrların iştirakını, o cümlədən folklor və onun aparıcı janrlarından olan nağıl və dastanı xüsusi qeyd edirlər. Faktlar göstərir ki, dünya ədəbiyyatında romanın nəinki qəhrəmanlıq və nağıl eposu ilə, o cümlədən mifoloji eposla da sıx əlaqəsi vardır. Araşdırma aydın- ladır ki, romanın mühüm komponentləri bu qədim janrlarla birbaşa tipoloji bağlılığa malikdir. Digər tərəfdən mif, əfsanə və əsatirlərin, xüsusilə nağıl və dastanların mövzunun tələbləri baxımından təhlilə M ______________________ Азярбайъан романынын инкишаф проблемляри 338 cəlb edilməsi göstərdi ki, bu janrlar istər romanın genezisində, istərsə də sonrakı inkişafında mühüm rol oynamışlar. Romanın rüşeym halından başlayan inkişafının struktur xüsusiyyətləri belə bir qənaət doğurur ki, bu janrın yalnız hibrid və yaxud sintez əsasında qiymətlən- dirilməsi düzgün deyil, çünki «janrların janrı» hesab edilən romanın stixiyası və strukturu həm qohum janrlardan təsirlənmək hesabına, həm də məhz özinkişaf əsasında zənginləşir. Faktlar göstərir ki, roman tarixi inkişafında çox mürəkkəb bir yol keçib. Onun formalaşması və janr təkamülü asan başa gəlməyib. Romanın ayrı-ayrı milli ənənələr və dünya ədəbiyyatının ümumbəşəri dəyərləri üstündə köklənən nümunələrinin tipoloji baxımdan nəzərdən keçirilməsi aydın şəkildə göstərdi ki, yunan mifoloji eposu, Şərq qəhrəmanlıq və nağıl eposu, türk xalqlarının dastan eposu Nizaminin mənzum romani eposu bu janrın formalaşmasında başlıca rol oynamışlar. Digər tərəfdən romanın tarixi, xüsusilə yunan və Roma ədəbiyyatındakı nümunələrinin qədimliyi belə bir fikir doğurur ki, o, müstəqil bir janr kimi sərbəst inkişaf etdirməklə bərabər, strukturuna həm forma, həm də məzmun baxımından «qohum» janrların müvafiq komponentlərini qatmaq iqtidarına malik olmuş və bununla da poetikasını və estetikasını xeyli zənginləşdirmişdir. Tədqiqatda həm də belə bir nəticəyə gəlinir ki, «Azərbaycan romanının inkişaf problemləri» kontekstində incələnən Müasir Azərbaycan romanı sadəcə olaraq xronoloji dövr və konkret zaman kəsiyinin bədii məhsulu deyil, məhz onun janr-tipoloji axtarışlar baxımından yeni bir mərhələsidir. Daha doğrusu, belə bir qənaət xüsusi vurğulanır ki, bu mərhələdə müxtəlif yaradıcılıq axın və istiqamətləri üzvi şəkildə birləşib milli roman üslubuna qovuşaraq dünya romanını öz tipoloji imkanı ilə daxildən xeyli zənginləşdirir. Ümumiyyətlə, monoqrafiyada romanın bir janr olaraq nəzəri- estetik problemləri, inkişaf mərhələləri, çağdaş Azərbaycan romanının tipoloji prinsipləri, üslub zənginliyi, tarixi poetikası, janrın təkamülündə xüsusi mövqeyi olan bəzi sənətkarların yaradıcılığı yeni ədəbiyyatşünaslıq təfəkkürü müstəvisində araşdırılır. Yüklə 2,16 Mb. Dostları ilə paylaş:
|