Microsoft Word Himalay doc
Yüklə 2,16 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Азярбайъан романынын инкишаф проблемляри
- Təyyar Salamoğlu(Cavadov) filologiya elmləri doktoru
Himalay Ənvəroğlu __________________________ 7 araşdırma obyekti olur; əsərə ən müxtəlif baxışlar qarşılaşdırılır. Dünya ədəbiyyatından analoji əsərləri də müqayisəli tədqiqatın pred- metinə çevirən alim «Məktublar»ın roman xarakterini-məzmununu və strukturunu zəngin bədii faktlar əsasında araşdırır. Tədqiqatın «Azərbaycan romanı ilk inkişaf mərhələsində» və «Roman janrının tipoloji prinsipləri» adlı sonuncu fəsillərində sovet dövrü Azərbaycan romanının keçdiyi mürəkkəb və ziddiyyətli inkişaf yolu tədqiqatın mərkəzinə çəkilir. Əvvəlki fəsillərdə olduğu kimi, bu fəsillər də tədqiqat obyektinin əhatə dairəsinin genişliyi, təsvirçilik və empirizmdən qaçmaq xüsusiyyəti, ayrı-ayrı romanlar haqqında deyil, ayrı-ayrı romanların janrın təkamül yolundakı «iz»lərini, «cığır»larını müəyyənləşdirmək və bu əsasda keçilən yolun ümumi miqyası haqqında təsəvvür yaratmaq məqsədi ilə diqqəti çəkir. Üçüncü fəslin birinci bölməsində Azərbaycan romanının ilk inkişaf mərhələsi haqqında yaradılan panoramdan sonra Azərbaycan romanının inkişaf tarixində «Şamo»nun yeri və İ.Əfəndiyevin roman yaradıcılığından bəhs edən bölmələrin verilməsi də kifayət qədər elmi məntiqə söykənir və bu mənada başa düşüləndir. Tədqiqatçı yazır: «1930-cu ildə yazılmağa başlayan və yalnız 1974-cü ildə tamamlanan «Şamo» Azərbaycan romanının qüdrət ölçüsünə, milli roman təfəkkürünün meyarına çevrilmişdir». Əslində Azərbaycan romanının hər hansı bir nümunəsini və yaxud S.Rəhimovun romanını tədqiqatın obyektinə çevirmək tədqiqatçının başlıca məqsədi deyil. Burada bədii material elə seçilib ki, o, Azərbaycan romanının estetik prinsipləri haqqında nəzəri söhbət açmağa, nəticə etibarilə roman və roman təfəkkürü ilə gerçəkləşən həyat materialı haqqında qənaətlər irəli sürməyə imkan versin. Üçüncü fəslin ikinci bölməsində I.Əfəndiyevin yaradıcılıq təka- mülünün bəzi səciyyəvi məqamları aşkarlandıqdan sonra, yazıçının bədii nəsrində əhəmiyyətli mövqeyə malik olan iki romanında- «Söyüdlü arx» və «Körpüsalanlarda» Nuriyyə və Səriyyə obrazları insana humanist münasibət və insanın təbii varlğı kontekstində araşdırılır. Monoqrafiyanın dördüncü fəslində tədqiqatın ağırlığı 70- 80-ci illərdə yaranan romanların üzərinə salınır. Fikrimizcə, milli ______________________ Азярбайъан романынын инкишаф проблемляри 8 romanın tipologiyasını araşdırmaq məqsədinin önə çəkildiyi bu fəsildə 70-80-ci illərin tədqiqat predmeti kimi seçilməsi ciddi bir qanunauyğunluğa söykənir. O mənada ki, xüsusən 80-ci illəri hətta Azərbaycan romanının inkişaf tarixində xüsusi «mərhələ» kimi fərqləndirmək də mümkündür. Obrazlı demiş olsaq, bu onillikdə Azərbayan bədii nəsri özünün «roman dövrü»nü yaşayır. Bədii nəsrin «roman dövrü»nün tipologiyası ilə bağlı H.Ənvəroğlunun fikirlərini ümumi bir məcrəya yönəltdikdə onun bir neçə cəhəti əsas hesab etdiyini görmək mümkündür. Birincisi, tədqiqatçı romanı «çoxşəkilli və çoxnövlü» bir janr kimi alaraq bu növ və şəkillərin «nəinki süjet, heç struktur dairəyə» də sığışmadığını etiraf edir və belə qənaətə gəlir ki, «çoxsahəli janr olan romanın predmetinə bütün mübahisələrə son qoyan birmənalı qiymət vermək çətindir». Ikinci bir tərəfdən, H.Ənvəroğlu rus roman nəzəriyyəçilərinin fikirlərinə söykənərək janrın tipologiyasında «mərkəzdən qaçma» və «mərkəzəqaçma» və buna uyğun olaraq «roman-hadisə» və «roman-tale» bölgüsünə daha çox üstünlük verir və bu əsasda müasir Azərbaycan romanının «epik- obyektiv» və «lirik-subyektiv» tiplərini fərqləndirir. Bu fəsildə İ.Əfəndiyevin, İ.Hüseynovun, S.Əhmədovun, Anarın, Y.Səmədoğlunun, Elçinin, C.Əlibəyovun, M.Süleymanlının və b. romanları həm tipoloji zənginlik, həm də bədii üslub müxtəlifliyi baxımından əhatəli təhlilini tapır. Azərbaycan romanının problemləri Q.Xəlilov, B.Nəbiyev, S.Əsədullayev, N.Paşayeva, H.Quliyev, Y.Axundlu, A.Hüseynov, X.Əliyev kimi nüfuzlu ədəbiyyatşünaslar və bu sətirlərin müəllifi tərəfindən monoqrafik tədqiqat obyekti olmuşdur. H.Ənvəroğlunun araşdırmaları bu silsilənin uğurlu davamı kimi səslənir, daha çox janra müasir estetik yanaşma mövqeyini, onun poetika və tipologiyasına nüfuz imkanlarını predmetləşdirir və «nəsrin hərəkətini janrın yaddaşında izləmək» (Ş.Alışanlı) baxımdan xüsusi dəyər qazanır. Təyyar Salamoğlu(Cavadov) filologiya elmləri doktoru Himalay Ənvəroğlu __________________________ 9 G İ R İ Ş oman ədəbiyyatın elə janrıdır ki, onun güz- güsündə cəmiyyətin daxili halı da, tərəqqiyə səbəb olan və onu ləngidən amillər də aydın görünür. Çünki, onun başlıca predmetini cəmiyyət və şəxsiyyət münasibətlərinin dərin və hərtərəfli təhlili təşkil edir. Ona görə də struktur vahid kimi janrın özünün predmetləşmiş məzmunu deyil, həm də onun predmetinin (stixiyasının) keçdiyi inkişaf yollarının göstərilməsi də xüsusi məqsəd təşkil edir. Məsələn, F.Köçərli roman janrının Azərbaycan ədəbiyyatında inkişaf etməməsinin səbəbini əsasən, məişətdə, ictimai həyatda qadının hüquqsuz vəziyyəti ilə, onun "həyatda müəyyən rol oynamaq imkanından məhrum olması ilə", qadınların "haqqında azad adamlar kimi, müəyyən ideyalara, meyllərə malik olan qəhrəmanlar kimi danışmağın qeyri-mümkün olması ilə izah edirdi" (74,səh. 81-82). Azərbaycan romanının keçdiyi tarixi yol özü bitkin bir mərhələdir və artıq tarixə çevrilmişdir. Başqa sözlə, ondan indi Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin müəyyən bir pilləsi kimi danışmaq olar. Bu, dövrün ədəbiyyatından bir xronoloji fakt kimi deyil, məhz inkişaf pilləsi kimi danışmağa haqq verir. Ona görə də kəmiyyət göstəricilərindən çıxış edib mərhələnin uğurlarını elan etmək olmaz. Cari tənqid, xüsusilə Bəkir Nəbiyevin, Yaşarın, S.Əsədullayevin, Akif Hüseynovun, N.Paşayevanın, T.Hüseynoğlunun, Y.Axundlunun, T.Salamoğlunun müasir nəsr prosesi və onun aparıcı janrı olan roman haqqında yazdığı əsərlər göstərir ki, ədəbi yaradıcılığın bu sahəsi elmi təfəkkürü özünə çəkə bilmişdir. Bundan əlavə Abbas Hacıyevin, Həsən Quliyevin, V.Yusiflinin, Nizaməddin Mustafanın və başqalarının dövrü mətbuatda, xüsusilə, "Azərbaycan" jurnalında müasir romanlarımızı müxtəlif baxımdan geniş təhlil edən əsərlərlə çıxış etmələri göstərir ki, bu "ədəbiyyat" artıq özünün həqiqi elmi tarixini və nəzəriyyəsini yaratmaq prosesindədir. Düzdür, "Müasir Azərbaycan romanı" (1) adı altında monoqrafiya yazılıb. Burada R ______________________ Азярбайъан романынын инкишаф проблемляри 10 Azərbaycan romanının XIX əsrin sonlarından başlayan tarixi "Budağın xatirələri"nə qədər (Əli Vəliyev) "ardıcıl" şəkildə qeyd edilir. 70-ci illərdən başlayaraq buraxılan "Ədəbi proses" məcmuəsi Azərbaycan romanının tarixinin yaradılmasında, onun nəzəri-tipoloji anlamında az rol oynamır. Əgər biz müasir Azərbaycan romanının tarixini bütöv bir mərhələ kimi təsəvvür ediriksə (bu həqiqətən də belədir), onda əvvəlki dövrlərlə bunun tarixi-varislik və tipoloji əlaqələrini nəzərdən keçirmək lazımdır ki, müasir dövrün başlıca xüsusiyyətləri dərindən dərk edilsin. Bu mənada ümumiyyətlə, Azərbaycan romanının tədqiq tarixini yığcam xülasə etmək predmetin elmi anlamı üçün faydalı olar. Azərbaycan romanının sözün həqiqi mənasında tədqiqi əsrimizin 70-ci illərində başlamışdır. Qulu Xəlilovun 1973-cü ildə çap etdirdiyi "Azərbaycan romanının inkişaf tarixindən" adlı monoqrafiyada adından göründüyü kimi janrın bütün "tarix"i deyil, bu tarixdən müəyyən hissə (XIX əsrin sonunda yazılan məlum əsərlər və əsasən sovet dövrü Azərbaycan romanının aparıcı nümunələri) tədqiq edilir. Əslində romanın ləyaqətinə elmi-tənqidi münasibət XIX əsrin ikinci yarısından yaranmağa başlamışdır: "Bu gün millət üçün faydalı və oxucuların zövqü üçün rəğbətli olan əsər dram və romandır» (20, səh.241). "Məlum olduğu kimi, F.Köçərli romana mövzu-ideya baxımından qiymət vermişdir. Seyid Hüseyn: "nəsr babində qeyrilərə nisbətən geri qaldığımızdan romançılıq sənətinin bizdə yoxluğu bir həqiqətdir. Halbuki romanın təhzibi-əxlaq üçün əhəmiyyəti çoxdur. Bu gün bir fikri söyləmək üçün romandan gözəl bir alət olmaz" (133, səh.473). Tənqidçinin roman haqqında geniş mülahizəsindən verdiyimiz bu nümunə göstərir ki, o, janrın daha çox estetik- idraki imkanlarını əsas götürür. "Azərbaycan bədii nəsri (XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəlləri)" monoqrafiyasında (1985) Ə.Məmmədov da "ənənəvi nəsr janrlarının təkamülü", Azər- baycan romanının meydana gəlməsi, ilk romanlar haqqında "mübahisələr və həqiqətlər", "janr şəkilləri", onun "mövzu və problematikası", "ideya-estetik xüsusiyyətləri" haqqında söz demişdir. Həmkarı X.Əliyev kimi, o da belə fikirdədir ki, "Roman Yüklə 2,16 Mb. Dostları ilə paylaş:
|