Microsoft Word Himalay doc
Yüklə 2,16 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Himalay Ənvəroğlu
- Азярбайъан романынын инкишаф проблемляри
Himalay Ənvəroğlu __________________________ 147 bura qonşu dövlətlərin münasibəti də əlavə edilir. Üçüncü hissədə ziddiyyətlər daha da şiddətlənir. Xanlığın süqutu başa çatır. Beləliklə bu hissələr epoxanın müəyyən mərhələsi kimi canlan- dırılaraq romanda tarixilyi dərinləşdirmiş, xronikanın ardıcıl axınına imkan yaratmışdır. Bunu kompozisiyada tarixiliyi gücləndirmək vasitələri kimi də başa düşmək olar. Müəyyən parçaların, kiçik hissələrin xronoloji ardıcıllıqla düzülüşü romanın yalnız zahiri kompozisiyasıdır. Onun daxilində ''ikinci kompozisiya'' da vardır. Bu, ikinci kompozisiya tarixin fəlsəfəsi- nin kompozisiyasıdır'' (63, səh.456). T.Hüseynov göstərilən əsərində ''Qan içində'' romanını A.Tolstoyun ''Birinci Pyotr'' romanının janr və kompozisiya xüsusiyyətləri ilə müqayisə edərək onları birləşdirən və ayıran cəhətləri göstərir. Burada dramatikləşdirilmiş tarixi prinsip (52, səh.71)xüsusi vurğulanır. Lakin A.Tolstoydan fərqli olaraq Çəmənzəminli şəxsi və tarixi başlanğıcların sintezi yolu ilə onların birləşməsinə nail olur. Məsələn, Vaqifin şəxsi həyatı tarixi qüvvələrin fəaliyyəti və mübarizəsi fonunda canlandırılır. Bunu əsər boyu izlənən Vaqif – Qızxanımın xəttində aydın görürük. Bu xəttin doğurduğu gərginlik romanın sonuna qədər davam və inkişaf etdirilir. Belə motivlərin milli və dünya ədəbiyyatında kifayət qədər tipoloji oxşarlığı vardır. "Qan içində" romanında tarixi və ictimai şəraitin doğurduğu faciə şəxsi tale üzərində kökləndiyi üçün şiddətləndirilərək son həddə çatır. "Isti bir gün idi. Vaqif ilə Qasım ağanı Cıdır düzünə aparırdılar… Vaqif… rəngi qaçmış oğlunun üzünə baxıb: - Qasım ağa bizi hara aparırlar? – dedi. Oğlu sərzənişli bir səslə: - Ağa, - dedi, - bir çoxlarını sən bu yolla göndərmisən, indi də bizi həmin yolla həmin yerə aparırlar… Vaqif oğlunun qurbanlıq qoyun kimi yerə uzadıldığını gördükcə qışqırdı: -Amandır! Əvvəl məni, sonra onu! Mənə oğul dağı göstər- məyin. Cəllad qulaq asmadı. Vaqif oğlunun xırıltısını eşitdikdə, özünü itirdi… Artıq özünün öldürülməsini heç duymadı da – hər ______________________ Азярбайъан романынын инкишаф проблемляри 148 şey bir yuxu kimi gəlib keçdi…" (37, səh.228-229). Tarixi yaddaşımızın bu amansız yuxusu bu gün də insanın qanını coşdu- rur, onu tarixi şəxsiyyətin faciəsinin və fərdi müsibətinin səbəb- lərini axtarıb tapmağa sövq edir. Roman bu tarixi faciənin daxili, gizli səbəblərinin meydana çıxarılmasında mühüm rol oynamış- dır. Bununla belə, 30-cu illərin cəmiyyət həyatında kök salan vul- qar sosioloji meyllər "Qan içində" romanında da özünü gös- tərmişdir. Xüsusilə, Qasım ağanın Vaqifə "çoxlarını sən bu yolla göndərmisən" deməsi, ata və oğulun süjetindəki münasibətlərinin ümumi ahəngindən doğmur və Vaqifin tarixi şəxsiyyəti ilə səsləşmir. Görünür, ədib bu gedişi ilə cüzi də olsa Vaqifin tarixi şəxsiyyətinə "partiyalı" və "sinfi" ədəbiyyat münasibəti göstər- məyi çalışmışdır. Çünki mükalimənin həmin məzmunu əsərin ümumi məntiqindən, tarixi həqiqətdən, konkret vəziyyətdən və əxlaqın özündən doğmur. Günahsız qurban olan Qasım ağanın şəxsiyyətinə kölgə salır. Əlbəttə, müəllif Vaqifi idealizə etmək yolu ilə getməmişdir. Çünki o, həm də öz əsrinin yetişdirməsi və övladı idi. Ona görə Vaqif bir tərəfdən əsrin fövqündə durursa, digər tərəfdən mühitə bağlıdır və şəraitin qurbanıdır. Azərbaycan tarixi roman tipini lirik-emosional üslubda inkişaf etdirən Çəmənzəminli milli-tarixi dramaturgiyamızın yaşarlı ənənələrindən ustalıqla bəhrələnmişdir. Tarixi şəxsiyyətin romanını yaratmaq və aparıcı qəhrəmanı təkcə xronologiyaya deyil, eyni zamanda müxtəlif insan münasibətlərinə qoşub onun mürəkkəb kompozisiyasını yaratmağın bədii təcrübəsi hələ nəsrdə özünü tam şəkildə göstərməmişdisə də, bunlar dramaturgiyada artıq özünün həllini tapmışdır. Ə.Haqverdiyevin, N.Nərimanovun, C.Cabbarlının bu sahədə zəngin təcrübəsi var idi. Bu mənada "Qan içində" romanı özünün tipoloji başlanğıcını "Birinci "Pyotr"dan əvvəl "Ağa Məhəmməd şah Qacar"dan, "Nadir şah"dan, "Nəsrəddin şah" və "Od gəlini"ndən alırdı. Romanın uğurlarında Qarabağın tarixinə dair xronikaların da mühüm rolu olmuşdur. Faktlar göstərir ki, xronika roman üçün təkcə mənbə deyil, həm də təhkiyə forması rolunu oynayır. Bu baxımdan "Qan içində" xronikadan ustalıqla istifadə edilməklə yaradılan tarixi Himalay Ənvəroğlu __________________________ 149 roman janrının klassik nümunəsidir. O, təsvirinin realizminə, yığcamlığına, canlı koloritinə, xarakterləri təbii inkişaf etdirmək imkanına görə də bənzərsizdir. 30-50-ci illərin Azərbaycan romanından ictimai-siyasi meyllərə üstünlük vermək tələb edilsə də, canlı bədii xarakterlər yaratmaq sahəsində aparılan axtarışlar davam etdirilmişdir. "Şa- mo" (1931-1940), "Dirilən adam" (1935), "Daşqın" (1933-1936), "Döyüşən şəhər" (1938), "Dünya qopur" (1933), "Bir gəncin ma- nifesti" (1939), "Gizli Bakı" (1940) və s. romanlar bu baxımdan diqqəti cəlb edir. Həmin romanlarda Azərbaycan kəndlərində baş verən kəskin siyasi hadisələr qələmə alınmışdır. Bu romanların içərisində ən çox diqqəti cəlb edən "Şamo"dur. Hələ 1930-cu ildə kiçik həcmdə nəşr edilmiş bu romanda "vətəndaş müharibəsi" deyilən bir dövrün səciyyəvi hadisələri Şehli və ətraf kəndlərin timsalında əks etdirilmişdir. Romanın ilk fəsillərində hadisələr daha çox ailə münasibətləri çərçivəsində göstərilirdi. Safo kişinin ailəsinin taleyi və onun böyük oğlu Şamonun mənəvi-siyasi tə- kamülü ilə bağlı əhvalatlar, onun Qəmərlə sevgi münasibətləri, Kürdüstan elində baş verən "sinfi" toqquşmalar haqqında real təsəvvür verilirdi. Müəllif Gülsənəmin qaçırılması, Samonun döyülməsi, Nazlının zorlanması, yasavul Kəlbalıya güllə atılması kimi roman boyu yeri gəldikcə xatırladılan hadisələri məişət çərçivəsində təsvir etsə də, bunlar əsərin əsas süjet xətti ilə, aparıcı qəhrəmanların xarakteri və sonrakı taleləri ilə daxildən möhkəm bağlanırlar. Romanın süjeti ilk təkanını Hətəmxan ailəsi ilə Safo ailəsinin fərd çəkişməsindən və ixtilafından alaraq get-gedə həm eninə, həm də dərininə doğru inkişaf edərək özünə saysız-hesab- sız əlavə hadisə və xətlər, tarixi şəxsiyyətlər və müəllif təxəyyü- lünün məhsulu olan obrazlar daxil edir. 1930-cu ildə yazılmağa başlayan və yalnız 1974-cü ildə tamamlanan "Şamo" Azərbaycan romanının qüdrət ölçüsünə, milli roman təfəkkürünün meyarına çevrilmişdir. S.Vurğunun obrazlı şəkildə Azərbaycan ədəbiyyatının "ağır artilleriyası", "uzaq vuran topu" adlandırdığı S.Rəhimov ilk növbədə özünün ______________________ Азярбайъан романынын инкишаф проблемляри 150 "Şamo"su ilə sənətsevərlərin diqqətini cəlb edib. Burada "sahil- sizlik", "hüdudsuzluq" özü də bir keyfiyyətdir, janr ölçüsüdür. Əl- bəttə, Azərbaycan romanının 30-cu illərdən başlayaraq və bu günümüzə qədər davam edən romanının heç bir nümunəsini "Şa- mo" ölçüsünə nəinki bərabərləşdirmək, heç yaxınlaşdırmaq müm- kün deyil. Burada biz təkcə həcmi, hadisə və qəhrəmannların kəmiyyət göstəricisini nəzərdə tutmuruq. Biz birinci növbədə roman sənətkarlığı ilə əldə edilən keyfiyyəti, janr strukturunu, roman təfəkkürünü və süjet əlaqələrinin ustalıqla predmetləşdiril- məsini nəzərdə tuturuq. "Şamo"nu zahiri xronika ilə, yuxarıda deyildiyi kimi vətəndaş müharibəsi və inqilabi hadisələr çərçivəsilə məhdudlaşdırmaq olmaz. O, həyatın, insanın daxili dünyasının dərinliklərinə gedən geniş, işıqlı və aydın yoldur. "Şamo"nun öz dünyası var, bu aləmin öz sakinləri vardır. O oxucu xoşbəxtdir ki, həmin aləmə daxil ola bilir. Çünki oradan artıq yeni bir əhval-ruhiyyə ilə, əxlaq və düşüncə tərzi ilə çıxırsan. "Şamo" suyu saf və sərin bir şəfa bulağıdır, adi maraq üçün, ötəri hisslərin oxşanması üçün yazılan roman deyil. Romanın 745 səhifədən ibarət olan birinci kitabı yeddi hissədən ibarətdir. Hər hissə özlüyündə yeddidən on beşə qədər fəslə bölünür. Məsələn, 15 fəsildən ibarət olan birinci hissənin "düzülüşü" belədir. "Qaçırılan qız", "Yandırılan kağız", "Görünməz gəlin", "Səki üstündə", "Hansı ilə?", "Qulluqbaz yasavul", "Ala təsbeh", "Xudaverən və yüzlük", "Xain xoflu olar", "Kimdir müqəssir?", "Ata ürəyi", "Oğul ardınca", "Ata ocağı", "Qurğu qəziyyəsi", "Əl boyda raport". Bu fəsillər romanın 120 səhifəsini əhatə etmişdir. 15 fəslin müqabilində bu həcm bir o qədər də çox deyil. Çünki hər bir fəsil özü ayrılıqda sanki bir nağıl-romandır. Müəllif fəsilləri nəinki ədəbi materialla təmin etmiş, eyni zamanda onların bədii sənətkarlıq qayğısına da qalmışdır. Hər bir fəsil öz ideya- məzmununa görə struktur vahiddir, bitkin bir novelladır, eyni zamanda ümuminin, böyük tamın tərkib hissəsidir. Bu vəhdət süjet əlaqəsindən daha çox daxili, assosiativ əlaqə ilə əldə edilir. Əks halda süjetin epik "əlaqələri" ilə bu qədər əhvalatı müəllif ideyasına bənd etmək çətin olardı. "Qaçırılan qız" adlanan birinci Yüklə 2,16 Mb. Dostları ilə paylaş:
|