Microsoft Word Himalay doc

Himalay Ənvəroğlu __________________________
 
 
143 
Rüstəm bəyin daxili süjetinin axarını  dəyişərək dövlətin və 
millətin taleyinə keçir: "- Əzizim, hər  şeydən  əvvəl, vəzifə 
paylayanın nüfuzu olmalıdır. Bir axmağın biri başda oturduqda 
vəzifə qüdsiyyəti yada düşərmi?" 
Rüstəm bəylə Sofya Sergeyevnanın süjeti zahiri mənada 
S.M.Qənizadənin "Gəlinlər həmayili" romanındakı Sofya Mixay-
lovna ilə  Şeyda bəy arasındakı münasibətləri yada salır. Bunu 
mövzu və  qəhrəmanların tipoloji yaxınlığı kimi də başa düşmək 
olar.  Şəxsi həyatlarında və ümuminsani əlaqələrdə belə oxşar 
situasiya və süjetlər çox olub. Digər tərəfdən Y.V.Çəmənzəminli 
də belə oxşar  şəraitdə  qəhrəmanın, xarakterin bir sıra başlıca 
komponentlərini dərinləşdirərək milli bədii şəxsiyyəti tamamlayır. 
Bu romanın qüdrəti ondadır ki, qəhrəmanlar öz içərilərinə 
gur işıq saçan geniş bir pəncərə açır və süjeti mənəvi etiraflar üzə-
rinə yönəldirlər. "Günahkaram. Əxlaqi pozğunam. Vəfalı  ərimi 
qoyub, gəldi gedər bir qafqazlıya həvəslənirəm…" (36, səh.21) 
Müəllif qəhrəmanlarının  əxlaqca saflaşma imkanlarını 
onların inamları ilə  əlaqələndirir. Onlar Allaha da, mənsub 
olduqları dinə də inanırlar. Onlar oxuduqları Quran və Tövratdan 
təmiz olmağı, əxlaqi davranmağı, günah işləməyin Allah yanında 
bağışlanma əməl olduğunu bilir və "Allah divanından" qorxurlar. 
Romanda Rüstəm bəylə Sofya Sergeyevna arasındakı dialoqlarda 
sufizmin izləri də meydana çıxarılır. Ümumiyyətlə, Rüstəm bəyin 
süjetində daxili dinamizmlə yanaşı  həzin bir lirika var. Bu 
məsələdə müəllifin üslubu da az rol oynamır.  
Tədqiqatın xarakteri və predmeti Y.V.Çəmənzəminlinin bu 
və digər romanını  təfsilatı ilə, hərtərəfli  şəkildə  təhlil etmək 
imkanı vermir. Lakin, məlumdur ki, onun əsərləri Azərbaycan 
roman janrının bir sıra struktur komponentlərinin ümumi inkişaf 
modelinin formalaşması prosesində mühüm rol oynamışdır. Bunu 
"Studentlər" romanının süjet və kompozisiya xüsusiyyətlərinin 
müəllif təhkiyəsi hesabına zənginləşdirilməsi, aparıcı qəhrəmanın 
tərcümeyi-halının və bədii şəxsiyyətinin tipoloji əlaqələr əsasında 
yaradılması da sübut edir. Y.V.Çəmənzəminli romanın mövzu 
dairəsini, qəhrəmanın əlaqə sferasını xeyli genişləndirir. Ilk dəfə 
______________________
Азярбайъан романынын инкишаф проблемляри 
 
 
144
Çəmənzəminli baş  qəhrəmanına milli məkandan (vətəndən) 
uzaqlarda geniş fəaliyyət meydanı verir. Onu dünyanın narahat və 
böhranlı çağlarında öz millətinin gələcək taleyi üçün ümumtarixi 
hərəkata qoşur. "Studentlər"in qəhrəmanının ümumən roman 
dairəsini genişləndirməsi, janrın tutumunu estetik və idraki 
baxımdan dərinləşdirilməsi Çəmənzəminlinin Azərbaycan 
romanında böyük xidməti kimi qiymətləndirilməlidir. Onun 
taleyüklü vəzifələrin altına girən qəhrəmanları, ictimai, siyasi və 
şəxsi həyatda böyük uğurlar qazanmasalar da, bədii həyatları ilə 
ümuminsani başlanğıca qovuşur, estetik şüurda, o cümlədən milli 
roman təfəkküründə mühüm rol oynayırlar. Bu baxımdan 
Çəmənzəminlinin romanları  təkcə müəyyən mərhələnin  ədəbi 
faktı kimi deyil, məhz janrın poetikasının inkişafı baxımından da 
diqqəti cəlb edir. 
Aparıcı  qəhrəmanla müəllifin tərcümeyi-halının belə bir 
mürəkkəb konstruksiyada bütün roman boyu ümumi tarazlığa 
xələl gətirmədən axıra qədər davam etdirmək bacarığı yazıçının 
klassikadan, milli folklor poetikasından və dünya roman təcrübə-
sindən ustalıqla istifadə edərək janrın milli-tipik imkanlarını geni-
şləndirməsini nümayiş etdirir. 
Azərbaycan tarixini, folklorunu, adət-ənənəsini, xalqın 
ruhunun incə xüsusiyyətlərini gözəl bilən Çəmənzəminli romanın 
istiqamətini çox böyük həssaslıqla və mahir sənətkarlıqla bu 
sahələrə yönəldə bilir. "Studentlər"də özünün dünyagörüşünə, 
tərcümeyi-halına bilavasitə yaxın və doğma olan Rüstəm bəyin 
şəxsində milli dirçəlişin sərt döngələrini, yaşadığı tarixi çağların 
həyəcanlı, təkamüllü və faciəli günlərini təsvir edirsə, "Qan 
içində" və "Qızlar bulağı" romanlarında tariximizin diblərinə 
nüfuz edir. 
Çəmənzəminli mövzunun xarakterinə uyğun olaraq forma 
seçir ki, bu da nəticədə janrda yeni poetik naxışların əmələ gəlmə-
sinə  səbəb olur və  əsərin idraki imkanlarını artırır. Azərbaycan 
tarixinin, onu yaradan, irəlilədən də yaşadan insanların bədii 
obrazını yaratmaq sahəsində axtarışları  Çəmənzəminli dərin 
qatlarda aparır və burada milli kökü axtarır. Ona görə də, xüsusi 

---

Himalay Ənvəroğlu __________________________
 
 
145
kompozisiya forması  tətbiq etmədən "Qızlar bulağı" romanında 
tarixin qədim fəlsəfəsini yaratmaq olmazdı. Roman tarixin dərin, 
mifik qatlarına daxil olaraq orada ümuminsani başlanğıcların 
mənbəyini meydana çıxarır. Çünki tarixin qan yaddaşında insan-
ların faciəsi, kədərli müsibəti ilə yanaşı, sevincinin, yaşamaq 
uğrunda apardığı mübarizələrin dərin izləri yazılmışdır. Romanın 
girişi Əhməd adlı bir tələbənin "Yel" ulusuna mənsub olan Çopo 
adlı birisi tərəfindən yazılmış, XIX əsrdə Avropa dillərinə tərcü-
mə olunmuş "Qızlar bulağı" əsərini daş kitabələrdən oxuması ilə 
başlayır. Əcdadlarımızın ən qədim tarixini, dünyagörüşünü, fəlsə-
fəsini aydınlaşdıran bu kitab oxucunu "Xoruz", "Qoç", "Quzğun", 
"Meymun" qəbilələrinin, "Yel" ulusunun adamları ilə qar-
şılaşdırır.  
Romanın  əsas süjeti ''Xoruz'' qəbiləsinin  əsasını qoyan 
Cəməsbin – zərdüştliyin dini-fəlsəfi kitabı olan ''Avesta''dan necə 
bəhrələnərək Hörmüzün tərəfini saxlamasının təsviri ilə başlansa 
da, çevik kompozisiya vasitələri ilə müasir dünyamıza da körpü 
salınır,  ən qədim tariximizin varisi olan müasir insanlar ''Səadət 
nədir?'' sualına qoşulur. Yazıçının gəldiyi qənaət budur ki, 
''Səadət  şəxsi ''mən''dən,  şəxsi təmayüldən,  şəxsi arzudan əl 
çəkərək ümumi ''mən''liyə, ümumi təmayülə  və ümumi arzuya 
xidmət etmək deməkdir.'' Burada ''ümumi anlayışı ictimai yox, 
bilavasitə ümuminsani məna daşıdığı üçün estetik dəyər kəsb edir. 
Ən qədim tarixi ayrı-ayrı  qəbilələrin insanlarının canlı 
münasibətlərinin romanına çevirmək təbii olaraq müəllifin ''Qızlar 
bulağı'' janr tipini ''seçməsinə'' səbəb olmuşdur. Başqa sözlə, 
tarixin belə bir mifoloji-fantastik əlaqədə göstərilməsi özünün 
müvafiq formasını yaratmışdır.  Əks halda, müəllif kifayət qədər 
sərbəst hərəkət edib tarixi-fəlsəfi fon yaradıb obrazların canlı 
bədii xarakterini verə bilməzdi. Romanın sonunda Nuşanın 
sevgilisini qısqanıb rəqibini qətlə yetirərək, qanlı bıçağı yalaması 
sərt realizm deyil, məhz canlı insanın acı taleyinin bir epizodudur. 
Bizi maraqlandıran odur ki, bu kimi kompozisiya üsulları  fərdi, 
üslubi xarakter daşısa da, onların yaşarlı ənənəyə çevrilərək janrın 
______________________
Азярбайъан романынын инкишаф проблемляри 
 
 
146
poetikasını zənginləşdirmək ehtimalını nəzərdən qaçırmaq olmaz. 
Hər biri Azərbaycan romanı tarixində müəyyən bir səhifə olan bu 
əsərlərdə janrı nisbi mükəmməlliyə doğru irəlilədən mümkün 
variantlardan istifadə edilmişdir. Məsələn, XVIII əsrdə Azərbay-
canın xanlıqlara parçalanan tarixinin bütün morfologiyası, 
xronologiyası  və coğrafiyası yaradılmadan belə bir dövrün bədii 
tarixini, real şəxsiyyətlərin xarakterlərini yaratmaq və bütün bu 
qanlı tarixi roman strukturunda nizamlamaq adi ''nağıl'' etməklə 
başa gələn iş deyildi. Böyük şəxsiyyətlərin böyük faciələri tarixin 
sinəsinə qanla yazılan səhifələr kimi fərdi taleləri deyil, eyni 
zamanda bütöv bir xalqın tarixi taleyini öz içərisinə alır. ''Qan 
içində'' romanında tariximizin belə bir coşqun axan dövrü 
mövzuya çevrilir. 
Qarabağ xanı  məşhur Ibrahim Xəlil xan, Quba xanı  Fətəli 
xan, böyük şair və dövlət xadimi Vaqif, cahangirlik iddiasında 
olan Ağa Məhəmməd  şah Qacar və bir sıra tarixi şəxsiyyət və 
hadisələrin ''Qan içində'' romanında tarixilik və bədiilik baxımın-
dan süjetə çevrilmələri yazıçının janr sahəsindəki axtarışlarının 
faydalı nəticələr verdiyini sübut edir. Ibrahim xan və Vaqif, Ibra-
him xan və Məmməd bəy Cavanşir, Ibrahim xan və Qacar xətti, 
Ibrahim xanla Vaqifin Rusiya və Gürcüstanla bağlı münasibət-
lərinin romanda verilən bədii təhlili təkcə janrı deyil, eyni zaman-
da tarixin özünü də  şəxsi talelər, intim münasibətlər Vasitəsilə 
dərindən və canlı  şəkildə  tədqiq edib inkişaf etdirməkdir. Bu 
xətlərin hamısı mövzunun müəyyən istiqamətdə inkişafı üçün bir 
ana xətt  ətrafında birləşib romanın  əsas süjetini təşkil edir. 
''Kompozisiyaya heç vaxt zahiri formal üsulların cəmi kimi'' (12, 
səh.77) baxmayan Y.V.Çəmənzəminli ''Qan içində'' romanını 
arxitektonik baxımdan maraqlı qurmuşdur. ''Çoxplanlılığı  və 
çoxcəhətliliyi ilə diqqəti cəlb edən bu romanda dövr bütövlükdə, 
təfsilatı və təfərrüatı ilə canlandırılmışdır'' (52, səh.69). 
Üç hissəyə bölünən bu romanın birinci hissəsində Qarabağ 
xanlığının, həm öz daxilində və həm də Azərbaycan xanlıqları ilə 
münasibətindən doğan ziddiyyətlərdən bəhs edilir. Ikinci hissədə 

---