Microsoft Word II cild musiqi tarixi son 2017. doc

 

34

dudlaşmır. Onun bir sıra  Şərq xalqlarının müasir professional 

musiqi mədəniyyətinin yaranmasında da mühüm rolu olmuşdur. 

Hələ inqilabdan əvvəl Azərbaycan artistləri bu operanı Zaqafqa-

ziyada, Orta Asiyada və  İranda göstərmişlər. Hər yerdə opera 

böyük hərarətlə qarşılanmışdı. 

“Özbək musiqisinin inkişaf yolları” kitabının müəllifi 

S.Ginzburq yazırdı ki, “Xalq ənənəsi ilə rus mədəniyyəti nailiy-

yətləri vəhdəti nəticəsində ilk milli opera “Leyli və  Məcnun”u 

yaratmış Azərbaycan teatrının qabaqcıl xadimlərinin təcrübəsi 

özbək ziyalılarına böyük təsir göstərmiş və onlarda eyni səpgili 

özbək əsərləri görməyə canlı həvəs oyatmışdır”.

1

 

Məhz bu operadan sonra Özbəkistanda da R.Qliyer və Q.Sa-

dıxov tərəfindən həmin əfsanə əsasında “Leyli və Məcnun” ope-

rası yaranmışdı. Bu operanın musiqisini də xalq yaradıcılığının 

nümunələri və makomlar təşkil edirdi. 

“Leyli və Məcnun” operasının müvəffəqiyyətindən ruhlanan 

Ü.Hacıbəyli 1909-cu ildən 1915-ci ilə qədər beş muğam operası-

nı – 1909-cu ildə “Şeyx Sənan”, 1910-cu ildə “Rüstəm və Söh-

rab”, 1912-də “Şah Abbas və Xurşid Banu” və həmin ildə “Əsli 

və  Kərəm”, 1915-də “Harun və Leyla”nı yazdı. Bu operaların 

librettosunu o, xalq dastanları  əsasında, “Rüstəm və Söhrab” 

operasını isə Firdovsinin “Şahnamə”si əsasında yazmışdır. 

Ü. Hacıbəylinin inqilabdan əvvəlki altı operasından (onlar-

dan biri – “Harun və Leyla” səhnədə qoyulmamışdır), “Leyli və 

Məcnun”dan savayı, böyük müvəffəqiyyət qazanmış  “Şah Ab-

bas və Xurşid Banu” və “Əsli və Kərəm” operaları oldu. 

“Əsli və Kərəm”in ilk parlaq tamaşasından sonra qəzetlərdən 

biri yazırdı: “Musiqi burada demək olar ki, xalqın içindən çıx-

mışdır.”

2

 

İnqilabdan  əvvəlki operaların  bir xüsusiyyətini də qeyd et-

mək maraqlıdır. Ü.Hacıbəyli  ilk operalarında  bəzən özünün 

mənfi obrazlarında xalq musiqi xasiyyətnaməsindən istifadə et-

mirdi. Məsələn, “Əsli və Kərəm”, “Şah Abbas və Xurşid Banu” 

                                                 

1

 Гинзбург С. Пути развития узбекской музыки, М-Л., “Искусство”, 

1946, с. 22. 

2

 Агаева Х. Узеир Гаджибеков. Баку,  1955, с. 61. 

---

 

35 

operalarında Qara Keşiş ilə Məstəvərin partiyalarında folklor si-

tatları yoxdur. Onların partiyaları xalq musiqisinə yabancı xüsu-

siyyətlərdən ibarətdir. “Leyli və Məcnun” operasının uğurundan 

ruhlanan Ü. Hacıbəyli, özünün ikinci operası “Şeyx Sənan”ı ya-

zır. Bu opera əvvəlkindən özünün bədii xüsusiyyətləri və musiqi 

folklorundan istifadə üsulu ilə seçilir. 

Ü. Hacıbəyli yaradıcılığının ilk tədqiqatçılarından olan Xur-

şid xanım Ağayeva  bu opera haqqında belə yazır: Hacıbəyli 

“Azərbaycan dinləyicilərinin  ənənəvi opera formalarına zövq 

aşılamaq, onların musiqi inkişafının daha yüksək zirvəsinə qal-

dırmağa çalışırdı. Amma musiqi üslubunda belə sərt dönüş, xal-

qa aydın və yaxın olan  musiqi improvizəsinin ənənəvi üsulların-

dan imtina, üstəlik bəstəkarın özünün və artistlərin – “Şeyx Sə-

nan” operasınnın ilk ifaçılarının texniki cəhətdən yetişməməsi  

onu tam müvəffəqiyyətsizliyə gətirib cıxarmışdır”.

1

 

Dünya musiqi sənətində nadir hadisə olan “Muğam operala-

rı”, yalnız Ü.Hacıbəylinin yaradıcılıq yolunda deyil, bütün Azər-

baycan musiqi sənətinin inkişafında böyük rol oynamışdır. 

Bu gün biz “muğam operası”nı köhnəlmiş və şifahi xalq ya-

radıcılığından bəstəkarlığa keçid dövrü kimi deyil, milli opera 

janrının müstəqil inkişaf yolu kimi qiymətləndiririk. 

Azərbaycan simfonik muğamı kimi, bu janr da, müasir şəra-

itdə, müasir tələblərə uyğun olaraq davam etdirilə bilər. 

 

* * * 

 

Üzeyir Hacıbəylinin yaradıcılığında və Azərbaycan musiqi 

sənətinin inkişafında bəstəkarın inqilabdan əvvəl yazdığı “Ər və 

arvad” (premyerası 10 may 1910-cu il), “O olmasın, bu olsun” 

(premyerası 25 aprel 1911-ci il), “Arşın mal alan” (premyerası 

25 oktyabr 1913-cü il) operettaları xüsusi yer tutur. Operetta 

janrına müraciət etmənin səbəbini Hacıbəylidən soruşduqda o, 

belə cavab vermişdir: “Musiqinin qüvvəsinə inam və musiqi va-

sitələri ilə ictimai-məişət eyblərini qamçılamaq həvəsi, musiqidə 

                                                 

1

 Агаева Х. Узеир Гаджибеков. Баку,  1955, с. 61. 

---

 

36

Azərbaycan ziyalılarının proqressiv qüvvələrinin ətalət və mədə-

niyyətsizliyə qarşı mübarizəsini  əks etdirmək səyi məni komik 

musiqi janrı – operettanı yaratmağa sövq etdi.

1

 

Ü.Hacıbəyli ilk iki operettasını yazdıqdan sonra 1911-ci ildə 

musiqi təhsilini davam etdirmək üçün Moskvaya gedir və filar-

moniya nəzdində pullu kurslarda solfeciodan N.M.Laduxində, 

harmoniyadan isə N.N.Sokolovskidə məşğul olur. Lakin o, çox 

tez ağır maddi şərait üzündən təhsilini dayandırıb Bakıya qayıt-

mağa məcbur olur. 1913-cü ildə o, yenidən oxumağa, bu dəfə 

Peterburq konservatoriyasına gedir. 

 

 

 

Üzeyir Hacıbəyli  

həyat yoldaşı Məleykə xanım ilə – 1913-cü il 

 

Ü.Hacıbəylinin konservatoriyada harmoniya üzrə müəllimi 

böyük rus bəstəkarı N.A.Rimski-Korsakovun tələbəsi V.P.Kala-

                                                 

1

 Агаева Х. Узеир Гаджибеков. Баку,  1955, с. 68. 

---