Microsoft Word Jurnal 2 2011 Red doc
Yüklə 5,42 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- - 11 - DAVID HUME (1711-2011) – 300 David Yum
- Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2011, № 2 - 12 - Yeni Dövr fəlsəfəsinin
- David Hume – 300 - 13
- 11 - DAVID HUME (1711-2011) – 300 David Yum (ing. David Hume) – ingilis-şotland filosofu, empirizm və aqnostisizmin nümayəndəsi, ingilis maarifçiliyinin ən məşhur xadimlə- rindən biridir. O, 1711-ci ildə Şotlan- diyanın Edinburq şəhərində bir hü- quqşünas ailəsində anadan olmuşdur. Yum Edinburq universitetində mü- kəmməl təhsil almış, İngiltərənin Av- ropadakı diplomatik missiyalarında işləmişdir. Fəlsəfi fəaliyyətə Yum “İnsan təbiəti haqqında traktat”ın ilk iki hissəsini nəşr etməklə 1739-cu ildə başlamışdır. Bir ildən sonra traktatın ikinci hissəsi işıq üzü görmüşdür. Sonralar Yum bu ideyaların üzərində işləmiş və “İnsan idrakı haqqında” adı altında ayrıca bir kitab da nəşr et- mişdir. Bir çox əsərin, o cümlədən, 8 cildlik “İngiltərə tarixi”nin müəllifidir. D.Yumun həyatında ən parlaq və məhsuldar dövr onun Şotlandiyanın Milli Kitabxanasında çalışdığı dövrdür. Belə ki, az maaş almasına baxma- yaraq kitabların içərisində olmaq ona bir sıra gələcək əsərləri üçün material toplamaq imkanı vermişdi. D.Yum Azərbaycan oxucusuna M.F.Axundovun təqdimatında səbə- biyyət təliminin və marksizm fəlsəfəsinin təqdimatında aqnostisizmin gör- kəmli nümayəndəsi kimi bəllidir. “Yum aqnostisizmi” dedikdə, duyğuların əsasında nəyin dayanması məsələsinin atılması və ya idrak üçün əlçatmaz olması başa düşülür. Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2011, № 2 - 12 - Yeni Dövr fəlsəfəsinin Yum mərhələsi S.Xəlilov D.Hume (Yum) və ingilis fəlsəfəsi Bir çox bioqraflar D.Yumu Şotlandiya filosofu kimi təqdim edirlər. Bu yəqin onun Edinburq şəhərində doğulması və etnik mənşəyi ilə əlaqədar- dır. Lakin D.Yum həmin şəxsiyyətlərdən biridir ki, o, etnik sərhədləri keçə- rək bütövlükdə ingilisdilli fəlsəfəni təmsil edənlərdən və bəlkə də gələcəkdə ingilisdilli dünya kimi tanınan bir siyasi, coğrafi-iqtisadi və mədəni-mənəvi məkanın təməlini, ideya əsaslarını qoyanlardan biridir. Biz, əlbəttə, nə F.Be- kon, T.Hobbs, C.Berkli və C.Lokkun, nə də D.Yumun simasında bir ingilis millətçisi və ingilis milli kimliyinin ideoloqunu axtarmırıq. Və bu fikirləri söyləyərkən heç də təkcə D.Yumun səkkiz cildlik “İngiltərə tarixi”nin müəl- lifi olduğuna işarə etmirik. Əslində bütün dönüş C.Berklidən D.Yuma keçid mərhələsində baş verir. Yəni dini düşüncənin hakim kəsildiyi bir fikir mühi- tindən dövlətçilik təfəkkürünə və deməli, həm də milli təfəkkürə keçidi şərt- ləndirən bir dövr onun ideya-fəlsəfii əsaslarının hazırlanması kimi məsul bir missiya T.Hobbsdan sonra bu sahədə ən böyük addımlardan birini atan D.Yumun adı ilə də bağlıdır. Biz ona görə D.Yum şəxsiyyətini önə çəkirik ki, o harada isə T.Hobbs və C.Lokkun materialist təlimi ilə C.Berklinin subyektiv idealizmi arasında orta, barışdırıcı bir mövqe tutur və o dövrkü ingilis düşüncəsini öz qütblə- rində deyil, qütblər arasındakı geniş yolda təqdim etməyə çalışır. İ.S.Narski- nin də qeyd etdiyi kimi, əgər maddi substansiyanın tənqidində Yum xeyli dərəcədə Berkliyə istinad edirdisə, mənəvi-ruhani substansiyanın tənqidində David Hume – 300 - 13 - o daha çox Lokkun mövqeyini davam etdirirdi. 1 Hər bir mütəfəkkir həm də öz dövrünün ab-havasını ifadə edir. Bu mə- nada Yum fenomeninin ictimai-siyasi kontekstini necə təsəvvür etmək olar? 1688-ci ildə İngiltərədə burjua inqilabından sonra artıq yeni bir dünya- görüşü formalaşırdı ki, onun da yetirmələri arasında D.Yum öz xüsusi çə- kisi, sanbalı ilə seçilirdi. Həmin dövrdə yaşamasına baxmayaraq, C.Berklini inqilabın törəməsi hesab etmək düzgün olmazdı, hərçənd onun fəlsəfəsində də dolayısı ilə yeni düşüncənin çox uzaqlardan başlayan bir əks-sədasını tapmaq mümkündür. Əslində, Berkli yeni düşüncənin özü yox, bu düşüncə- nin formalaşmasına təkan verən, keçmişin yeni dövrdəki ümumiləşmiş tim- salı rolunda çıxış edə biləcək tərəf-müqabil olmaqla dialoqa yol açan və bu- nunla da həm də pozitiv rol oynayan böyük düşüncə sahibi idi. Burjua inqi- labını bu inqilabdan öncə görən, ona yol açan, bir növ ideya əsaslarını işlə- yib hazırlayanlar isə T.Hobbs və C.Lokk sayıla bilər. F.Bekon isə sosial in- qilabdan xeyli öncə düşüncə tərzindəki inqilabın təməlini qoyanlardan biri idi. Əslində, proseslərin gedişini qısaca belə təsvir etmək olar. İctimai gerçəklikdə yeni həyat rüşeymləri dini fanatizmdən uzaq, ma- terialist düşüncənin formalaşması üçün bir şərt oldu. Nəticədə F.Bekon və T.Hobbsun materialist dünyagörüşünə əsaslanan empirik fəlsəfəsi yarandı. Bu fəlsəfə yeni cəmiyyətin strukturlaşması və siyasi cəhətdən təşkilatlanma- sı üçün ideya əsası rolunu oynadı. Cəmiyyətdəki iqtisadi proseslər və düşün- cə tərzindəki təkamül siyasi müstəvidə çevriliş yaratdıqdan sonra, artıq yeni cəmiyyətin stabilləşməsi və inqilabi əhval-ruhiyyənin səngiməsi üçün vacib olan kontrideya və nəhayət qütbləri barışdıran daha universal bir təlimə ehti- yac yaranır. Bax bu mənada inqilabdan sonra əvvəlcə Berkli fəlsəfəsinin, sonra isə Yum fəlsəfəsinin meydana gəlməsi qanunauyğun hal hesab oluna bilər. Hegel triadasından çıxış etsək, burada Bekon, Hobbs və Lokk bir tezis kimi götürülərsə, Berkli – antitezis, Yum isə sintez mərhələsi kimi dəyərləndirilə bilər. 1 И.С.Нарский. Давид Юм и его философия // Д.Юм. Сочинения в 2-х томах. Т.1, М., Мысль, 1966, с. 41. Yüklə 5,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|