Microsoft Word Jurnal 2 2011 Red doc
Yüklə 5,42 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- David Hume – 300 - 17
- Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2011, № 2 - 18
- - 19 - A.N. UAYTHED (1861-2011) – 150 Həyatı və yaradıcılığı
David Hume – 300 - 17 - Platondan yox, Lokkdan yox, Yumdan başlayaq. “Bütün ideyalar təəssüratlardan kopiyalanmışdır”. 1 Yum üçün canlı olan həyatın rəngarəngliyini, ruhunu özündə əks etdirən məhz təəssüratdır. Təəssürat cismani dünyadan (və ya hansı isə məchul bir dünyadan) bizə açılan pəncərədir. Dünya öz sözünü təəssürat vasitəsilə çatdırır. (Bəs bizdən dünyaya açılan pəncərə varmı və nədən ibarətdir?) Lakin biz çoxlü sayda müxtəlif təəssüratların qarışığında itib-batmırıq. Və ya itib-batmamaq üçün bu təəssüratları qaydaya salırıq. Onlardan bir dünya obrazı yaradırıq və bu, bizim dünya olur. Və biz belə hesab edirik ki, həmin məchul dünya əslində elə bizim dünyamızdır. Amma halbuki bizim dünya artıq quraşdırılmış, konstruksiya olunmuş, hissələrinə ayrılaraq yenidən birləşdirilmiş və sanki müəyyən bir dillə yenidən yazılmış bir dünyadır. Simvollardan ibarət bir dünyadır. Bizim dünya – bizim quraşdırdığımız dünyanın elementləri bütöv löv- hələr, mənzərələr, fenomenlər olmayıb, ideyalardan ibarətdir. İdeyalar bizim dünyanın elementləridir (atomlarıdır). Hər şey onlardan quraşdırılır. Müəy- yən növ cisimlər vahid bir ideya ilə işarə olunur. Onların böyük və ya kiçik olması sadəcə kəmiyyət məsələsidir. İdeyanın ölçüsü olmur. İdeya zaman- məkan kontiniumunun fövqündədir. Sadəcə biz dünyanı quraşdırararkən nisbilikləri nəzərə alır və eyni bir ideyanı böyük və ya kiçik formatda kopi- yalayırıq. Daha dəqiq desək, sanki standart ideyanın proyeksiyaları müxtəlif ölçülərdə olur. Məkan və zaman da bizim dünya quraşdırılarkən ortaya çıxır, yəni bizim düşüncənin məhsuludur. İdeyalar dünyasından müxtəlif proyeksiyalar halında cismani dünyanın mənzərəsi yaradılır. Lakin bu mənzərələr tez-tez aktuallığını itirir və yenisi ilə əvəz olunur. Məntiq bizim ideyalardan quraşdırdığımız dünyanın prinsipləridir. La- kin bu dünyanın müəyyən hissələrini biz sadəcə ideyalardan quraşdırmayıb elə təəssürat halında da canlandıra bilirik. Bu bizim yaxın ətrafımız olur. Ətrafla əlaqə kəsilən kimi, təəssürat dünyası ölür. Və ya yeni bir təəssüratla əvəzlənir. Kino lenti kimi mənzərələr bir-birini əvəz edir. Yerdə qalan bütün 1 Д.Юм. Сочинения в 2-х томах. Т.1, М., Мысль, 1966, с. 271. Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2011, № 2 - 18 - dünya isə ancaq ideyalar şəklində mövcud olur. Bu – Platonun ideyalar dünyası deyil. Platonda söhbət bizdən asılı olmadan mövcud olan ideyalardan, ilkin ideyalaradan gedir. Bizim dünya bizim ideyalardan yaradılmışdır, amma bizdən asılı olmayan, bizim olmayan ilkin dünya – mütləq ideyalar dünyası da vardır. Bəlkə bizdə təəssüratları yaradan cismani dünya yox, məhz həmin il- kin dünya – ideyalar dünyasıdır? Zatən Platon belə hesab edirdi. Biz həmin dünyanın kölgələrindən (təəssüratlarından) yenidən həmin dünyanı düzəlt- məyə, quraşdırmağa çalışırıq. D.Yum fəlsəfə tarixində həm də səbəbiyyət əlaqəsini Yeni Dövrdə bir də aktuallaşdıran, gündəmə gətirən bir filosof kimi tanınır. Təsadüfi deyil ki, Azərbaycan mütəfəkkiri M.F.Axundov özünün səbəbiyyət haqqında məqa- ləsini “İngilis həkimi Yuma cavab” adlandırmışdır. Həmin məqalədə Axun- dov yazır: “Hər varlığa bir səbəb lazımdır, çünki heç bir varlıq öz-özünə vü- cuda gələ bilməz. O halda bir varlıq olan bu kainat da var ola bilmək üçün bir səbəbə möhtacdır ki, bu səbəb onun yaradanıdır.” 1 Daha sonra Axundov bu məsələni “səbəbiyyət əlaqələrinin silsilə davamı” və “ilk səbəb” prob- lemlərinin qoyuluşu və təhlili ilə davam etdirir. M.F.Axundovun bu kiçik həcmli əsəri əslində başqa bir baxımdan da xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Çünki burada Azərbaycan fəlsəfi fikrində ilk dəfə olaraq Yeni Dövr Qərb filosofunun əsərinə münasibət bildirilir. Digər tərəfdən, səbəbiyyət probleminin bizə də məhz D.Yumun adı ilə gəlib çat- ması sonuncunun bu sahədə kifayət qədər məşhur olduğuna dəlalət edir. 1 M.F.Axundov. Bədii və fəlsəfi əsərləri. Bakı, Yazıçı, 1987, s. 303. - 19 - A.N. UAYTHED (1861-2011) – 150 Həyatı və yaradıcılığı Uaythed Alfred Nort (15 fevral 1861-ci il, Ramsheyt, Böyük Britaniya - 30 dekabr 1947-ci il, Kembric, Massa- çusets ştatı, ABŞ) – ingilis-amerikan ri- yaziyyatçısı, məntiqçisi və filosofu, me- tafizikanın orqanizmik sisteminin banisi- dir. Keşiş ailəsində doğulan Uaythed 1880-cı ildə Kembric universitetinin Tri- niti kollecini bitirmiş, 1884-cü ildən bu kollecin riyaziyyat müəllimi, 1911-ci ildən 1923-cü illərədək isə Universitet kollecində və elm və texnologiya İmpe- rial kollecində (London) tətbiqi riyaziyyat professoru vəzifəsində fəaliyyət göstərmişdir. 1924-cü ildə Uaythed Harvard Universitetinə (ABŞ) fəlsəfə professoru vəzifəsinə dəvət almış, bu vəzifəni 1937-ci ilə qədər tutmuşdu. Uaythedin keçdiyi fəlsəfi yolu iki dövrə – ingilis və amerikan dövrlərinə ayırmaq olar. İngiltərədə Uaythed əsasən riyaziyyat, məntiq, fizika ilə məş- ğul olmuşdu. Öz şagirdi B.Rassel ilə birlikdə o, riyaziyyatın fundamental anlayış və prinsiplərinin formal məntiqdən çıxarılmasından bəhs edən “Prin- cipia Mathematica” adlı əsəri hazırlamışdır. Bu əsər XX əsrdə riyazi mənti- qin inkişafına güclü təkan vermişdir. I dünya müharibəsinin sonuna yaxın Uaythed özü üçün yeni olan bir sahəyə – təbiət fəlsəfəsinə və dünyanın fizi- ki mənzərəsinin işlənib-hazırlanması məsələlərinə üz tutdu. “Təbiətin dərki prinsipləri” və “Təbiət anlayışı” əsərlərində o, Britaniya empirik ənənələrinə Yüklə 5,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|