Microsoft Word Kitab-2 cbs doc

19
Ziyalıların
üurunda “Az rbaycan mill ti”  m fhumunun 
oyanması “K kül” m tbu n rinin dövrün   t sadüf edirdi. Onlar 
ba a dü ürdül r ki, “din” v  “mill t” m fhumları ayrı-ayrı eyl r-
dir. “K kül” q zeti öz s hif l rind  bu m s l l ri aydınla dır-
ma a s y göst rmi   v  ictimai-siyasi  üurun inki afına köm k
etmi dir.
(1)
1870-ci ild n 1889-cu il d k Qafqazda 53 m tbuat orqanı
f aliyy t göst rmi dir. Bunun 20-si rus, 15-i gürcü, 15-i erm ni, 3-
ü is  Az rbaycan dilind  idi.  g r, ayrı-ayrı elmi c miyy tl rin,
idar  v  t kilatların r smi n rl rini d  n z r  alsaq, bu r q m 69-
a çatar. H min m tbu n rl rd n bir çoxunun ömrü çox az 
olmu dur. C mi, 23 m tbuat orqanı 5 ild n yuxarı ya aya bilmi -
dir. Bunlardan rus n rl ri a a ıdakılardır: "Qafqaz", "Tiflisski 
vestnik", "Tiflisskiye obyavleniya", "Tiflisskiy listok", "Kaspi", 
"Yuridiçeskoe obozrenie", "Bakinskiye izvestiya", "Bakinskiy 
torqovo-promı lennıy listok" v  "Severnıy Kavkaz". 
XIX
srin ikinci yarısından ba layaraq Az rbaycanda rus, 
erm ni, gürcü, polyak dill rind  q zetl r n r edilm y  ba ladı.
Az rbaycanda çıxan ilk rusdilli n r "Bakinskiy listok" hesab 
edilir. 1870-ci il dekabr ayının 3-d   q zetin n rin   r smi icaz
verildi. lk nömr si 1871-ci il martın 19-da çıxmı   q zet iyun 
ayında ba landı. 1872-ci ilin yanvarında q zetin n ri yenid n
b rpa olundu, h min ilin iyunun 3-d k f aliyy tini davam etdirdi. 
Q zetin ba  redaktoru Bakı gimnaziyasının mü llimi Xristian Sink 
idi.
1876-cı ild  Bakıda "Bakinskiy izvestiya" adlı ikinci rusdilli 
q zet n r  ba ladı. Bu q zet Quberniya  dar sinin r smi orqanı idi 
v  general qubernator D.S.Staroselskinin t
bbüsü il   n r
olunurdu (Staroselski 1875-ci ild   " kinçi" q zetinin n rin   d
köm k göst rmi di).  1888-ci ild n sonra q zet "Bakinskiy torqovo 
– promı lennıy listok" adı il  çıxmı dır.
1894-cü ilin yanvarından "Bakinskiye qubernskiye vedomos-
ti" adlı r smi dövl t q zeti d   f aliyy t  ba lamı dır. Q zet tele-
qram v  elanları olan  lav si il  çıxırdı. Bu teleqram v  elanların

---

20
bir hiss si Az rbaycan dilind  buraxılırdı. Q zet 1916-cı il  q d r
i ıq üzü görmü dür.
Bakıda rus dilind   n r
olunmu  (1881) növb ti
q zet "Kaspi" olmu dur.
Q zet h ft d  3 d f  (ilk 
28 sayı h ft d  iki d f )
n r edilirdi. "Kaspi" 
1884-cü ilin yanvarından
günd lik n r  çevrildi. 
vv ll r q zet 400-420 
nüsx  il  çıxırdısa, 1887-
ci ild n sonra tirajda 
artım mü ahid  olundu. 
Artıq, 1887-ci ild n eti-
bar n q zetin tirajı 1000 
nüsx y  qalxdı. "Kaspi" 
n r  ba layandan 1897-
ci il  
q d r onun 
redaktorları milliyy tc
ruslar olmu lar. 1897-ci 
ild  – N.Sokolinskinin ölümünd n sonra "Kaspi"d   d yi iklikl r
ba  verdi. Q zetin na irliyini Hacı Zeynalabdin Ta ıyev öz üz rin
götürdü v
lim rdan b y Topçuba ov q zet  redaktorluq etm y
ba ladı. Q zetin bu dövründ n ba layan tarixini "müs lman 
Kaspi"si adlandırırlar. Q zetin 1881-ci ild n 1919-cu il d k
müdd td  10 065 nömr si çıxmı dır. 
Az rbaycan m tbuat tarixinin ara dırıcısı, professor 
irm mm d Hüseynov “ li M rdan b y Topçuba i v  “Kaspi” 
q zeti” m qal sind  yazır ki, “Bakinski listok” (1871-1872), 
“Bakinskiye izvestiya” (1876-1887) q zetl rind n sonra Bakıda 
rus dilind  3-cü m tbuat orqanı sayılan “Kaspi” Az rbaycanın iki 
srin qov a ı v  XX  srin ilk iki onilliyind
n uzun ömürlü 
günd lik q zeti idi. 
(5)

---

21
Bakı Dövl t Universiteti Jurnalistika fakült sinin “M tbuat 
tarixi v  ideoloji i  metodları” kafedrasının mü llimi Q r nfil
Quliyeva (Dünyaminqızı) “Kaspi” – Qafqazın v  Orta Asiya mü-
s lmanlarının yegan  rusdilli q zeti” m qal sind  yazır ki, 1917-cı
ild n “Kaspi” daha çox rus v  dünya m d niyy tini,  d biyyatını
t bli  ed n bir m tbuat orqanına çevrilir: “Bu, Az rbaycan Xalq 
Cümhuriyy ti dövründ  d  bel  olur. Bunun üçün q zetin c mi bir 
ay – 1919-cu ild  çap olunan 1-29 yanvar tarixli bütün saylarını
gözd n keçirm k yet rlidir. Bu bir ay  rzind  müt madi çap olu-
nan imzalara diqq t yetir k: Spiridonov, Ferdinand, Anri, Qlaxen-
qauz, A.M.Fi , L.Kremeer v  A.Veynberq v  s. Bu imzalarla veri-
l n yazıların böyük  ks riyy ti rus v  dünya m d niyy tini, 
d biyyatını, ictimai h yatını t bli  edirdi. Bu bir ay  rzind
q zetd  bir-iki d f  “P.Qara-Mirz ” imzası il  kiçik h cmli yazılar 
da çap olunub. H min bu saylarda çox rast g ldiyimiz “S yf cik-
l r” v  “Kiçik felyeton” s rlövh li silsil
klind , “ qla” imzası
il  çap olunan yazılardır”.
M h mm d a a ahtaxtlı "Kaspi" q zetinin 1891-ci il 93-cü 
sayında ("Zaqafqaziya müs lmanlarını nec  adlandırmalı?") ya-
zırdı: "Son vaxtlar Zaqafqaziya müs lmanlarına onların dinl rin
gör  yox, xalqlarına gör  ad verm y  çalı araq, Zaqafqaziya islam 
hlini Qafqazda rus dilind  tatar adlandırma a ba lamı lar. Amma 
bu yeniliyi heç cür u urlu hesab etm k olmaz. Ona gör   d  Za-
qafqaziya müs lmanlarını az rbaycanlı, Zaqafqaziya türk dilini is
tatar dili  v zin  Az rbaycan dili adlandırmaq m qs d uy un
olardı".
Ha iy : Mövzu il  ba lı uzaq tariximizl  yaxın tariximizi 
eyni m n vi aspektd  sintezl dir n bir m qama toxunmaq ist r-
dik. Ümummilli lider Heyd r
liyevin q rarı il  2001-ci ild n eti-
bar n, 1 avqust tarixi ölk mizd  Az rbaycan
lifbası v  Az rbay-
can dili Günü kimi qeyd olunur. Bel  bir günün t sis olunması
müst qil dövl timizin dil m s l sin   n   q d r ciddi v   h ssas ya-
na dı ını göst r n amill rd ndir. Az rbaycan dilinin h m ümum-
xalq dili, h m d  xüsusil  dövl t dili kimi inki afında m rhum
Prezident Heyd r
liyevin xidm tl ri çox böyükdür. 

---