Microsoft Word kitab konfrans son
Yüklə 5,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
423
… «O girişin davamı olaraq Dədə Qorqudun müdrik kəlamları gəlir. Birincisi belədir: «Allah çağırmayınca işlər uğur qazanmaz». Bu kəlamlar mənim əlyazmalarım içərisində təxminən səhifə yarımdır. … Orijinal mətndə çoxlu səhvlər vardır ki, bu qədim kitablarda başqa cür ola bilməz, çünki onlar bir çox xəttatların əlindən çıxır. Mən onları məndəkində olan kimi çap etdirirəm…» (5, s.316-317). Tədqiqatçı arxivdə işləyərkən adı çəkilən mətnin iki səhifəsinin fotosurətini də çıxarmışdır. Təqdim edilən məlumatlar qorqudşünaslıqda yeni tapıntılardır. Onların dəqiqliyinə şübhə isə istisna edilməlidir. Çünki tədqiqatçı onların Ditsin əlyazma mətnindən götürmüşdür. Ditsin məlumatı göstərir ki, ikinci nüsxə 61 saylı Berlin Kral Kitabxanasında saxlanır. Nüsxənin mövcudluğunu və özünəməxsusluğunu F.Dits özü açıqlayır. Bu isə ikinci əlyazmanın - Berlin nüsxəsinin Drezden əlyazmasından xeyli fərqli nüsxə olduğunu göstərir. F.Ditsin ikinci məlumatı da maraqlıdır. O, yazır ki, həmin nüsxə çox qüsurludur. Yəni yazılış etibarilə naşı xəttat tərəfindən üzü köçürülmüşdür. Bu isə Kilisli Rifətin nəşrə hazırladığı mətnin Drezden nüsxəsi əsasında yox, Berlin əlyazması - yəni Ditsin arxivində olan ikinci əlyazma mətni əsasında nəşrə hazırlandığını irəli sürməyə imkan verir. Bu mətn qüsurlu olduğuna görə Kilisli Rifət ona elə bir ciddi düzəlişlər etmədən mətni nəşrə hazırlamışdı. Digər tərəfdən K.Rifəti Drezden nüsxəsini əsas götürərək tənqid etmişlər. Mövcud qüsurlu ikinci nüsxə elmə məlum olmamış, tənqidçilər isə Drezden mətnindən çıxış edərək Kilisli nəşrinə münasibət bildirmişlər. Əlyazmanın Drezden nüsxəsindən fərqli mətn olmasına, F.Əlimirzəyevanın həmin nüsxənin orijinallığı ilə bağlı fikirlərinə qorqudşünas Ş.Cəmşidovun mülahizələri də onun həqiqət olduğunu təsdiq etməkdədir (2). Drezden və Berlin əlyazma mətnlərində ayrı-ayrı söz, ifadə söz birləşməsi, eləcə də müxtəlif cümlələrin oxunuş müqayisəsini aparan Ş.Cəmşidov adı çəkilənlərin hər birinin müstəqil, özü də bir-birindən xeyli fərqli zamanda qələmə alındığını göstərir. Hesab edirik ki, Berlin əlyazması Drezden mətnindən əvvəl yazıya alınmışdır. Mətnin Anadoluda üzü köçürüldüyünü də ehtimal etmək olar. Drezden nüsxəsinin isə daha səliqəli xəttatın mətnindən köçürüldüyü aydın görünür. Bu cəhət mətnlərdə bir sıra fərqli deyim, ifadə, mətn nümunəsi və s. kimi xüsusiyyətlərin mövcud olduğunu da göstərir. Unutmaq olmaz ki, Drezden mətninin təhrifi hesab edilən Berlin nüsxəsi Türk dünyasında «Kitabi- Dədə Qorqud»u tanıdan, qorqudşünaslığın binövrəsini qoyan nəşrlərdən biri olmuşdur. Eposun məlum nüsxələrinin hər birinin yazıya alınma tarixi olduğu kimi, onları biri-birindən fərqləndirən, fərdi xüsusiyyəti kimi üzə çıxaran cəhətlər də az deyildir. Eposun əlyazma nüsxələri üzərində aparılan müşahidələr göstərir ki, Drezden nüsxəsi özündən bir neçə yüz il əvvəlki əlyazma mətnindən köçürüldüyü kimi, sonrakı nüsxələr də müxtəlif dövrlərdə yazıya alınmış əlyazmalar əsasında meydana çıxmışdır. Həm Berlin, həm də Vatikan nüsxələrini Drezden əlyazmasından üzü köçürüldüyünün iddia edilməsinin bizcə elmi və tarixi əsası yoxdur. Çünki bu əlyazmaların Drezden mətni ilə əlaqəsini göstərən ümumiliklərini təsdiq edən faktlardan, onların hər birinin başqa əlyazmadan köçürüldüyünü, Drezden mətninin yazı xətti, üslubu, eləcə də bir çox sözlərin işlənmə və əvəzlənmə formalarına görə fərqləndirən arqumentlər daha inandırıcıdır. Nüsxələri birləşdirən başlıca ümumilik isə oğuz hekayətlərinin təqdim edilən eyni arxitektonik sistemə əsaslanması (Vatikan nüsxəsi istisna olmaqla) ilə əlaqədardır. Drezden nüsxəsi ilə Vatikan nüsxəsinin başqa əlyazma mətnləri əsasında üzə çıxdığını mətn içərisindəki bəzi hadisələrin təfərrüatında da görmək mümkündür. Berlin mətnindəki qüsurlu xətt onun oxunuşunu təbii ki, çətinləşdirmişdir. Bu isə müəyyən oxunuş qüsurlarını meydana çıxarmışdır. Bunlar göstərir ki, Berlin Kral Kitabxanasında F.Ditsin arxivində mühafizə edilən 61 saylı mətn «Kitabi-Dədə Qorqud»un müstəqil əlyazmalarından biridir. Onu abidənin ayrıca bir nüsxəsi kimi qəbul etmək və elmi tədqiqatlara cəlb etmək vacibdir. Ədəbiyyat 1. Бартольд.В.В. Турецкий эпос и Кавказ, сб. «Язык и литература», V т., Л., 1930, 217 с. 2. Cəmşidov Ş. «Kitabi Dədə Qorqud»un Berlin əlyazma nüsxəsi. Elm qəzeti, 27 aprel, 2003 3. Ergin Muharrem. Dede Korkut kitabı, Ankara, 1997, 387 s. 4. Əlimirzəyeva F. «Kitabi Dədə Qorqud» alman tədqiqatında, Bakı, 1998, 150 s. 5. Əlimirzəyeva F. H. F. fon Ditsdə “Kitabi Dədə Qorud”un ayrıca əlyazması olubmu? AMEA-nın məruzələri, cild VIII, №5-6, 2002, s.315-317 6.Kilisli Rifət. Kitabi Korkut, Ankara, 1916, 127 s. 7. Şaiq O. Dedem Korkut kitabı, Ankara, 1958, 671 s.
424
ÜLKƏR NƏBİYEVA Filologiya üzrə elmlər doktoru Bakı Dövlət Universiteti MOBİL ASLANLI HUNTÜRK Pedaqogika üzrə elmlər doktoru Bakı Dövlət Universiteti
«KİTABİ-DƏDƏ QORQUD»-da İDARƏÇİLİK SİSTEMİ Açar sözlər: cəmiyyət tarixində idarəçilik, qəbilə-icma münasibətləri, “Kitabi Dede Qorqud” dastanı, oğuz-səlcuqlar, dövlətçilik mədəniyyəti.
Management system in the "Book of Dede Korkut" In the epos "Kitabi Dede Korkut" widely publicized life Oguz tribes, simple life Oguz. All this allows us to identify those customs and traditions that have developed over decades. All these cultural values are reflected in the epic and reviewed in this article. Key words: history of social control, tribal relations, the epic "Dede Korkut", Oguz and the Seljuks, the culture of statehood.
«Kitabi-Dədə Qorqud» bütövlükdə oğuz tayfa həyatı və mədəniyyətini geniş epik lövhələrlə əks etdirən, ilk növbədə şifahi şəkildə yaranan ən böyük ümumtürk abidələrindən biridir. Burada oğuzların həyatı çox qədimdən başlayaraq Bayandur xan dövrü də daxil olmaqla geniş bir tarixi kəsimi əhatə edir. «Kitabi-Dədə Qorqud» sübut edir ki, oğuz-səlcuqların orta əsrlər üçün həqiqətən ideal dövlət quruculuğu təcrübəsi olmuşdur. Oğuz cəmiyyətində köçəriliyin əlamətlərinə də rast gəlinir, lakin mükəmməl (və elastik!) idarəçilik iyerarxiyası dövlətin dağılmasına qətiyyən imkan vermir . Ümumiyyətlə, Azərbaycanda aşağıdakı dövlətçilik mədəniyyətlərinin mövcud olması göstərilir: 1. Qədim (ümum) türk (hun-qıpçaq) dövlətçilik mədəniyyəti. 2. Türk-müsəlman (oğuz-səlcuq) dövlətçilik mədəniyyəti [1, 96]. Tarixdən məlumdur ki, Bayandur xan Oğuz xan nəslindəndir. İlk qəbilə ittifaqına başçılıq etmişdi. Eposda oğuz qəbilə birləşmələri qrupu təsvir olunur. Onlar Üç-oq və Boz-oq kimi iki yerə ayrılır. Müvafiq olaraq İç və Daş oğuzlar kimi də təqdim edilir. Bayandur xan İç və Daş Oğuz arasında qarşılıqlı əlaqə quraraq Oğuzu birləşdirə bilir. Bu idarəçilik icma dövrünün ən demokratik idarə forması olub, dövrünə görə əhəmiyyətli mövqe nümayiş etdirmiş, bütövlükdə oğuz mədəniyyətinin inkişafına böyük tarixi kəsimdə mühüm kömək göstərmişdi. «Oğuzların qəhrəmanlığına həsr olunmuş eposun özündə, adamların şəxsində dövlətin hüquqi həyatı haqqında əlavə məlumatları ehtiva etməsi təbiidir. 12 dastandan ibarət olan epos oxucu gözü qarşısında tarixi keçmişin bütün qəbilədaxili və qəbilələrarası çoxşaxəli münasibətlərin mənzərəsini canlandırır ki, bu da tədqiqatlarda «Kitabi-Dədə Qorqud»un əsrlər ərzində xalq yaradıcılığının məhsulu olduğu haqqında deyilən faktı təsdiq edir» [2, 58-59]. Eposda iki oğuz qəbiləsinin birləşdiyini, bu birliyin başında isə Bayandur xanın dayandığını görürük. Bayandur xan vaxtaşırı məclis düzəldir, bəyləri dəvət edir, ölkə idarəçiliyinin müxtəlif məsələləri burada müzakirə olunur. Xanın idarəedicilik təşəbbüsləri burada bəyan edilir. Lakin bununla yanaşı, Qam Ğan oğlı xan, xanlar xanı və başqa titullarla şəxsləndirilən Bayandur xan eposda ümumilikdə az görünür. Başlıca idarəedici isə Bayandur xanın yaxın köməkçisi, xanlığın ikinci şəxsi «Ulaş oğlı Tüklü quşun yavrısı, bizə miskin umudı, Amit soyının aslanı, Qaracuğın qaplanı, Qonur atın iyəsi, xan Uruzın ağası, Bayındır xanın göygisi, Qalın Oğuzın dövlətı, qalmış yigit arxası» Qazan bəydir. Oğuz qəbilə və tayfa idarəçiliyi formasına fikir verdikdə görmək olur ki, bu xaqanlıq idarəçiliyi formasıdır. Həmin birlikdə 24 oğuz tayfası cəmləşmişdir. Bayandur xanın məclisində iştirak edən tayfalara daxil olan qəbilələrin başçıları var və hər bir qəbilə başçısı xanın məclisində iştirak edir. Qəbilə başçıları əslində müstəqildir. Lakin bu müstəqillik onların öz qəbiləsi daxilindədir. Onlar qonşu elə hücum etməkdə, ova çıxmaqda, kafirlərlə münasibətdə xanlığın mövqeyindən çıxış etməlidir. Əgər hansısa qəbilə bir qərar qəbul etmək istəyirsə, mütləq Bayandur xana müraciət etməlidir. Ən azı isə Qazan bəyi xəbərdar etməli, ondan icazə almalıdır. Qəbilələrarası və qəbilədaxili münasibətlər qarşılıqlı yardım prinsipi və Bayandur xanın ali hakimiyyətinə tabelik əsasında qurulmuşdur. Qarşılıqlı kömək və yardım münasibətləri boylarda qabarıq tərənnüm edilir. Buna «Salur Qazanın evi yağmalandığı boyı bəyan edər» misal ola bilər [3, 42-51].
Yüklə 5,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|