Microsoft Word Kosmik geologiyan?n ?saslar?

274 
 
Elektrik kəşfiyyatı (ŞEZ,DŞEZ) örtük sukeçirməyənn süxurların süzülmə  
xassəsini və qalınlığını xarakterizə etməyə  və karstlaşmış massivin dağılma 
dərəcəsini qiymətləndirməyə imkan yaradır. Məsələn, DŞEZ-n polyar diaqramı-
nın dartılmasına görə çatlılığın istiqamətini, kiçik və böyük oxlarının münasi-
bətinə görə çatlılığın istiqamətini, kiçik və böyük oxlarının münasibətinə görə 
isə çatlılığın intensivliyini təyin etmək mümkündür. Akvatoriyada fasiləsiz 
seysmoakustik profilləmənin (FSP) nəticəsində alınmış zaman kəsi-lişləri və 
quyulararası  şüalanmanın məlumatları  həll ola bilən süxurların karstlaşmasını 
və yatım xüsusiyyətlərini dəqiq xarakterizə etməyə, karst boşluqlarını  aşkar 
etməyə imkan verir. Bu məsələni BM, YK, QM rezistometriya, rasxodometri-
yadan ibarət olan QGT– n köməyi ilə  də  həll etmək olar. Bu üsullar karst 
boşluqlarının yerləşməsi, ölçüləri, doldurulmasının xarakteri, yeraltı suların 
hərəkətinin xüsusiyyəti və karst – suffoziya proseslərinin inkişafı haqqında 
məlumat verir. 112-ci  şəkildə Moskva çayı dərəsində dərinlik karstlarının inki-
şaf xüsusiyyətini aşkar etməyə imkan verən kompleks geoloji  tədqiqatların 
nəticələri verilmişdir. 
 
Şəkil 112. Moskva çayı dərəsində dərinlik karstlarının öyrənilməsi  zamanı 
kompleks geofiziki tədqiqatların nəticələri: 
a) Çöl müşahidələrinin qrafiki: addımı 25 m-dən bir olan (t
25
) seysmik profilləmə, təbii elektrik 
sahəsinin qradiyentinin ölçülməsi AB 50 – 200 m (

k
-50 və 

k
-200) olan elektrik profilləməsi; 
b) Geoloji – geofiziki kəsiliş:  1 – qrunt sularının səviyyəsi; 2 – xüsusi elektrik müqavimətinin 
qiyməti (ŞEZ məlumatlarına görə); 3 – quyularda kompleks geofiziki tədqiqatlar (QGT) 
aparılan quyu; 4 – örtük çöküntüləri; 5 –qumlar, gilli qumlar; 6 – gillər, gilli qumlar; 7 – gilli 
qumlar, qumlu gillər; 8 – karbonat süxurları; 9 – çatlı karstlaşmış zona; 10 – karst boşluqları; 
c) 1 saylı quyuya görə QGT –nin nəticələri: QK, FM, QGT diaqramları, RZM-rezistivimetrik 
müşahidələrin nəticələri (quyuları duzlaşdırmaqla). 

---

275 
 
Çatlar. Çatlılığın öyrənilməsində geoelektrik üsullar, mikromaqnit plan-
alma, termometriya və radiometriya geniş tətbiq olunur. 
Geoelektrik üsullar əlverişli  şəraitdə çatlığın inkişafının ümumi qanuna-
uyğunluqlarını izah etmək üçün həlledici əhəmiyyətə malikdir. Tədqiqat zamanı 
yer səthində ayrı – ayrı çatlar deyil, həm də elektromaqnit sahəsi hüdudunda 
yerləşən bütün çat sistemi öyrənilməlidir. Çatla  süxur massivlərinin fiziki 
xüsusiyyətlərini kəskin dəyişir. Bu halda aşağıdakı amilləri nəzərə almaq 
lazımdır: 
1) süxurların həcminə nisbətən çatların ümumi həcmi. Təbii ki, bu nisbət 
nə  qədər böyük olarsa, massivin fiziki xüsusiyyətləri həmin süxur monolitləri 
ilə müqayisədə kəskin fərqlənəcəkdir; 
2) çatların paylanması  və istiqamətinin təyini. Çatların nizamsız 
paylanması fiziki sahələrdə az təhrif olunur ki, onun da köməyi ilə  tədqiqat 
aparılır; 
3) çatları dolduran maddənin xarakteri. Çatları dolduran maddələrdən ən 
geniş yayılan hava, su, gil, qum, qırıntı materialları, kvars, kalsitdir. Çox 
hallarda müxtəlif mənşəli çatları dolduran maddələrin uzlaşması ilə rastlaşırlar. 
Onların say nisbəti çat süxurlarının fiziki xüsusiyyətlərinə  həlledici təsir 
göstərir.  
Çatlardakı suyun və havanın miqdarından asılı olaraq, müqavimət ya 
azalır, ya da artır. Ona görə  də çat süxurları üçün müqavimətin yeraltı sular 
səviyyəsindən aşağı olması xarakterdir. Bununla belə, dərinlik artdıqca, yəni az 
çatlı süxurların inkişaf zonasına keçdikcə müqavimət artır. Digər tərəfdən, az 
dərinliklərdə rast gələn dördüncü dövr örtüyü və ana süxurların aşınan üst layı 
hesabına bir qədər də azalmış müqavimət müşahidə olunur. Nəticədə zondlama 
əyriləri daha mürəkkəb forma alır (şəkil 74). 
Beləliklə, yüksək çatlı süxurlarda yeraltı suların yatım dərinliyinin və açıq 
çatlılığın kəsildiyi səviyyənin təyini mümkündür (şəkil 113). Bu halda 
zondlamanın daha xarakterik əyriləri müşahidə olunur
. 
Şəkil 114-də  həmin 
rayonda, lakin çat zonalarından kənarda aparılmış zondlamanın  əyrisi 
göstərilmişdir. Bu əyrilərin müqayisəsi göstərir ki, intensiv çat sahəsində yeraltı 
sular şaquli kəsilişdə yaxşı əks olunan müqavimət minimumu ilə özünü biruzə 
verir. Çat süxurlarında yeraltı suların yatım dərinliyinin təyini yalnız o halda 
mümkündür ki, həmin süxurlar ya yer səthinə  çıxsın, ya da kifayət qalınlıqlı 
müasir çöküntülərlə  örtülmüş olsun. 
 
 

---

276 
 
 
Şəkil 113. Çatlı süxurlar hüdudunda zondlama əyrisi: 
 1 – fərz edilən müqavimət  əyrisi; həqiqi müqavimətlər; 2 – aralarında gilcə olan əhəngdaşı 
qırıqları; 3–çatlı, quru əhəngdaşları; 4–su ilə doymuş çatlı  əhəngdaşları;  interpretasiya 
məlumatlarına görə geoloji kəsilişlər; 5 – aralarında gilli qum olan əhəngdaşı  qırıqları; 6 – 
çatlı, quru əhəngdaşları; 7 – yeraltı su səviyyəsi; 8 – su ilə doymuş çatlı  əhəngdaşları; 9 – 
korroziya bazisindən aşağıda yerləşən çatsız əhəngdaşları. 
 
 
Şəkil 114.  Çatsız süxurlar hüdudunda zondlama əyrisi:   
1 – əhəng daşlarının gilli ellyuvisi; 2 – zəif çatlı əhəng daşları. 

---

277 
 
Yeraltı su səviyyəsindən aşağıda süxurların öyrənilməsini təmin edən 
paylanmadan istifadə edildiyi hal üçün ayrı – ayrı çat zonaları profil və 
xəritələrdə müqavimət minimumları ilə göstərilir. Yeraltı su səviyyəsindən 
yuxarıda yatan çat üçün paylanmadan istifadə edildikdə, çatlı zonalar 
müqavimətin ya minimumları, ya maksimumları ilə ayrılır. Sonuncular yeraltı 
suların dərin yatımında, dördüncü dövr örtüyünün cüzi qalınlığında və kifayət 
qədər açıq çatlılıqda müşahidə olunur. Belə vəziyyət iqlimi quru olan vilayətlər 
üçün xarakterikdir  (şəkil115). 
Sulu çatlı zonalar çatlılığın və elektrik müqavimətinin yüksək olduğu 
yerlərdə gil hissəciklərinin miqdarının azalması ilə və deməli, bu zonaların və 
ətraf monolit süxurların elektrik müqavimətlərindəki fərqin azalması ilə sulu 
çatlı süxurların ayrılması imkanları azalır. 
 
Şəkil  115. Drenləşən massivdə yüksək çatlı zona üzərində profilləmə zamanı 
müqavimət qrafikləri: 
1–kiçik addımlar zamanı (tədqiqatın kiçik dərinliklərində); 2 – böyük addımlar zamanı 
(tədqiqatın böyük dərinliklərində); 3 – yeraltı su səviyyəsi. 
 
Daha çox əhəmiyyətli sulu çatlı zonaların tapılmasına cəhd göstərilən 
süxurların yatım dərinliyi hesab olunur. Onların yatım dərinliyi artdıqca məsələ 
daha da çətinləşir. Bu halda üst kompleksin və öyrənilən süxurların xüsusi 
elektrik müqaviməti nisbəti həlledici əhəmiyyət kəsb edir. Üst kompleksin aşağı  
müqavimətə malik olduğu və aşağıda yatan mühiti ekranlaşdırdığı hal əlverişli 
hesab olunur. Bu çətinliyə baxmayaraq, çoxsaylı  təcrübələrin göstərdiyi kimi, 
yuxarıda yatan çöküntülərin çox mürrəkəb və dəyişkən elektrik kəsilişində belə, 

---