Microsoft Word m vzu docx

Yağışlar iri qayaların alt hissəsini yuyaraq, torpaqla onların arasındakı qatı yumşaldır, 
qayanın ağırlığı, kütləsi onu saxlayan qüvvəyə üstün gələrək, yerindən tərpədir və aşağı 
düşür. 
Dağ uçqunu nəticəsində dağ çaylarının qarşısı kəsilir, yeni su yataqları yaranır. Həmin 
su yataqlarının həcmi artdıqca ətrafda yaçayan əhaliyə təhlükə artır. Ərazidən keçən nəft-
qaz kəmərləri və digər kommunikasiya xətləri dağılır, ətraf mühit çirklənir. 
Uçmuş  qaya  parçaları  və  torpaq  şose  yollarını  bağlayır,  bu  da  nəqliyatın  hərəkətinin 
məhdudlaşdırmasına səbəb olub.  
 
 Qar  uçqunu  (marxallar)-
  bütün  yüksək  dağlıq  sahələrdə  müşahidə  edilir.  Bəzən 
güclü marxallar həcmi milyon kubometrə çatan qar uçqunu şəklində geniş ərazini əhatə 
edib çoxlu maddi zərərə, tələfatlara səbəb olur. 
Qar  uçqunu–  20-30  m/s  sürəti  ilə  hərəkət  edən  qar  kütləsidir.  Qar  uçqunu  böyük 
dağıntılara səbəb olan uçqun öncəsi hava dalğasının yaranması ilə müşayiət olunur.  
Qar  uçqununun  yaranmasının  səbəbi  uzun  müddət  yağan  qar,  intensiv  qar 
ə
riməsi,   dağ   və  hava  titrəmələri  ilə  nəticələnən  zəlzələ,  partlayışlar  və  digər  insan 
fəaliyyətidir.  
Qar  uçqunu  binaların,  mühəndis  qurğularının  dağılmasına  səbəb  ola,  qarın  altında 
qalmış  yollar  və  qar  cığırları  örtülə  bilər.  Qar  uçqununa  məruz  qalmış  dağ  kəndlərinin 
ə
halisi,  turistlər,  alpinistlər,  geoloqlar  və  digər  kateqoriyadan  olan  insanlar  zədələr  ala, 
qalın qar altında qala bilərlər. 
Mümkün  qar  uçqunu  ərazilərindən  uzaq  olmaq  məsləhətdir  Onlara  əsasən  meylliliyi 
30
o
 və daha çox olan ərazilərdə rast gəlinir. Əgər yamacda ağac və kol yoxdursa bu hal 
meyllilik 20
o
- dən çox olduqda da baş verə bilər. Meyllilik 45
o
- dən çox olan yerlərdə isə 
qar uçqunu demək olar ki, hər dəfə qar yağandan sonra baş verir. 
Qar  uçqunu  təhlükəsi  varsa,  qar  uçqununun  mümkün  istiqamətlərində  nəzarət  təşkil 
edilir.  Yaranmış  qar  yığınlarının  düşməsi  üçün  süni  şərait  yaradılır,  müdafiə  qurğuları 
qurulur, xilasedici vasitələr hazırlanır və xilasetmə işi planlaşdırılır. 
stənilən  havada  meyliliyi  30
o
-  dən  çox  olan  dərələrdən  keçmək  məsləhət  deyil. 
Meyliliyi  20
o
-  dən  çox  olan  dərələrdən  isə  qar  yağandan  yalnız  2-3  gün  sonra  keçmək 
olar. Qar uçqunun ən təhlükəli vaxtları yaz və yay mövsümləri, səhər saat 10-dan günəş 
batanadəkdir. 
Yenicə yağmış qar bizə çox yüngül görünür, amma onun bir kubmetri 50- 60 kq çəkiyə 
malikdir.  Çoxdan  yağmış  qarın  bir  kubmetrinin  çəkisi  300-400  kq-dır.  Yazda  qar 
örtüyünə su hopur, bu da çəkinin iki dəfə artmasına səbəb olur. 
ri ölçüdə qar uçqunu düşdükdə, məsələn, həcmi 100 min m
3
 olduqda, onun çəkisi 70 
min ton ola bilər. Uçqun dayandıqda, qar o qədər sıxlaşır ki, hətta onu güclü buldozerlə 
təmizləmək mümkün olmur. 
Qar uçqununun 3 növü müəyyən edilir: 
- Qarlı uçqunları - onun müəyyən düşmə kanalı olmur. Çox zaman bir neçə yüz metr 
ölçüsü olan qarlı yamac qopub, aşağıya sürüşür. 
- Novlu qar uçqunları - meşəsiz oyuqlar, çökəkliklərlə mütləq bir məcra ilə  hərəkət 
edir. 
-  Atlanan  qar  uçqunları  -  qayaların,  buzluqların  çıxıntılarından  sərbəst  sürətdə 
dərənin dibinə düşür. 
Qar uçqunu təhlükəsinin əlamətləri. 
Dağlara gedən istənilən insan qar uçqunu təhlükəsinin əsas əlamətlərini bilməlidir: 
-  köhnə  qarın  hündürlüyü,  köhnə  qar  süxurlardakı  əyrilikləri   doldurur,  kolluqları  yerə 
yatırdıb hamar, sürüşkən səth əmələ gətirir.  

---

Köhnə  qarın   hündürlüyü  nə  qədər  çoxdursa,  qar  uçqunu  ehtimalı  da  bir  o  qədər 
çoxdur. 
-  dağın   üst  örtük  səthinin  vəziyyəti:  dağ  meşələri,  sıx  kolluqlar,  iri  qayaların  saxlayıcı 
təsiri  hamıya  məlumdur,  kiçik  qayalar  qarın  aşağı  qatlarının  yumşalmasına  və  onun 
süxurlara yapışmasına səbəb olur; 
- yeni yağan qarın hündürlüyü, yəni bərk qar yağan zaman onun sorulmaz %; 
- yeni yağan qarın görünüşü; 
- qar yağmanın intensivliyi, müəyyən bir vaxt ərzində yağan qarın miqdarı ilə müəyyən 
edilir, qarın 10-12 saat müddətdə 50 sm artması qar uçqununa səbəb olur; 
- qarın çökməsi qar örtüyünün stabilizasiyasına səbəb olur. Bu prosesin sürəti 0
o
C selsidə 
daha çox olur; 
- sürəti saniyədə 7-8 metrə çatan külək qar "lövhələrindən" uçqunlara səbəb olur; 
-  havanın  temperature  -  qışın  soyuq  dövründə  qar  örtüyünün  temperaturu   mənfi 
qalır, havalar  isindikdə  günəş  radiasiyası  qarın  üst  qatını  əridir,  qar  suyu  qar 
qatının  daxilinə nüfuz edir və onu ərimə nöqtəsinə qədər qızdırır, belə olduqda sərbəst su 
qar örtüyündə "sürtgü yağı" rolunu oynayır, islanmış qardan qar uçqununun yaranmasını 
asanlaşdırır. 
Bundan  başqa  qar  uçqununa  heyvanlar,  yüksək  səs,  silah  səsi  və  insan  da  səbəb  ola 
bilər. 
Qar uçqunu baş verdiyi zaman tədbirlər: 
Ə
gər  uçqun  çox  hündürdən  gəlirsə,  cəld  qaçaraq  uçqunun  yolundan  çəkilin  və 
təhlükəsiz bir yerə, qayaların altında gizlənin. 
 Əgər  uçqundan  qaçmaq  mümkün  deyilsə,  üstünüzdə  olan  əşyaları  atın  və  üfqi 
vəziyyət  alın,  dizlərinizi  qarnınıza  sıxın  və  gövdənizi  uçqunun  hərəkəti  istiqamətində 
ə
yin.  Burunuzu  və  ağzınızı  əlcək,  şərf,  yaxalığınız  ilə  bağlayın.  Uçqunun  sürətinin  az 
olduğu  tərəfə  çəkilib,  uçqunun  mümkün  qədər  üst  hissəsinə  çıxmağa  çalışın.  Uçqun 
dayanan  kimi  üz  və  sinənizin  ətrafında  əliniz  ilə  boş  zona  yaratmağa  çalışın;  bu  nəfəs 
almağa  kömək  edə  bilər.  mkan  olarsa,  yuxarı  tərəf  hərəkət  etməyə  çalışın  (yuxarı 
istiqaməti  ağzınızdan  tökülən  tüpürcək  vasitəsi  ilə  təyin  edə  bilərsiniz).  Qar  uçqununa 
düşdükdə əlləriniz, ayaqlarınızla üzmə hərəkətləri edin. Bu sizə qarın səthində qalmağa 
kömək  edər.Uçqunun  altında  qalanda  qışqırmayın.  Çünki  qar  səsi  keçirmir   və  bu  kimi 
digər hərəkətlər yalnız sizin gücünüzü, oksigeni və istiliyinizi əlinizdən alacaq. Özünüz 
üzərində  nəzarəti  itirməyin.  Unutmayın  ki,  sizi  axtarırlar  (uçqun  altından  3  və  hətta  5 
gündən sonra xilas olunmuş insanlar var). 
Uçquna düşəndə yatmamağa çalışın. 
 
Yerin  yuxarı  qatının  çökməsi- 
yer  qatının  yuxarı  hissəsinin  çökməsinə  səbəblər 
müxtəlifdir. Yerin yuxarı hissəsinin hərəkəti təbiətdə gedən proseslər və insan tərəfindən 
keçirilən  texniki  amillərdir.  Yerin  altından  çıxarılan  su,  neft,  qaz    boşluqların  əmələ 
gəlməsinə  və  yerin  yuxarı  hissəsinin  həmin  boşluqlara  çökməsi  ilə  nəticələnir.  Yer 
üzərində təhlükəli dərinliklər əmələ gəlir ki, bu da insanların normal yaşayışına maneçilik 
törədir, bədbəxt hadisələrə səbəb olur.  
 
Geniş  miqyaslı  kortəbii  yanğınlar  -  meşə  yanğınları,  yeraltı  yanğınlar,  zəmi  və  çöl 
yanğınları da təbii fəlakət sayıla bilər. 
 
Yanğın-
 od insanların nəzarətindən çıxdıqda səhlənkarlıq üzündən, bəzən də istehsalat 
qəzası və təbii fəlakət üzündən baş verir. 
Məişət yanğınları 
- bu zaman alov yanan materialların növündən asılı olaraq sürətlə 
yayılıb müxtəlif dərəcədə ziyan törədir.  
 

---