Microsoft Word Mahmudova sebine doc

44 
 
günümüzdə qloballaşmanın vardığı nöqtəni maraqlı bir şəkildə ortaya 
qoymaqdadır: 
“Bir  Amerikalı  General  Motorsdan  Pontiac  Le  Mans  satın  aldığı  zaman 
fərqində  olmadan  beynəlxalq  bir  fəaliyyətlər  zəncirinə  girmiş  olur.  Avtomobil 
üçün  GM
‐yə  ödənən  20.000$‐ın  6000  $‐ı  rütin  işçilik  və  montaj  məsrəfləri 
qarşılığı  olaraq  Cənubi  Koreyaya,  3500  $
‐ı  inkişaf  etdirilmiş  parçaların  təmin 
edildiyi  Yaponiyaya,  1500  $
‐ı  dizayn  mühəndisliyi  üçün  Almaniyaya,  800  $‐ı 
kiçik  parçalar  üçün  Tayvan,  Sinqapur  və  Yaponiyaya,  500  $
‐ı  reklam  üçün 
ngiltərəyə,  100  $
‐ı  bilgi  prosesləri  (işlənməsi)  üçün 
rlandiya  və  Barbadosa 
gedərkən, geriyə qalan 8000 $ da Detroitdəki stratejistlər, New Yorkdakı banker və 
advokatlar,  Washingtondakı  lobbi  fəaliyyəti  yürüdənlər,  ölkə  miqyasındakı 
sığortaçı ilə çoxu ölkə içində yaşayan fəqət, gedərək artan miqdarda xarici ölkələrə 
mənsub səhmlərə sahib sərmayədarlar tərəfindən bölüşülməkdədir.” 
Qloballaşma,  bütün  pozitiv  və  neqativ  tərəflərinə  rəğmən,  de
‐fakto  bir 
reallıq  olaraq  həm  dövlətləri,  həm  firmaları,  həm  də  insanları  öz  təsiri  altına 
almaya davam etməkdədir. 
Bir  firmanın  qlobal  arenada  özünə  yer  tapa  biləcəyi  dörd  təməl  kateqoriya 
mövcuddur. Bunlar, lokal, beynəlxalq, çoxmillətli və qlobal dövrələrdir. Lokal bir 
firma  sadəcə  öz  ölkəsinin  sərhədləri  içərisində  fəaliyyət  göstərirkən,  beynəlxalq 
(və  ya  beynəlmiləl)  firma  (international corporations 
‐
‐
‐
‐  INC)  istehsal  mərkəzi 
bir  tək  ölkədə  yerləşmək  şərtilə  fərqli  ölkələrlə  ticarət  münasibətlərində  olan 
firmanı  ifadə  edər.  Çoxmillətli  firmalar  birdən  çox  ölkədə  ticarət  və  istehsal 
fəaliyyəti  mövcud  olan  firmalar;  qlobal  firmalar  (transmilli,  millət
‐ötəsi  – 
transnational corporations 
‐
‐
‐
‐ TNC) isə, bütün dünyanı bir iş sahəsi olaraq görən 
firmalar olaraq tərif edilməkdədir. 
 
 

---

45 
 
II FƏS L.        B RBAŞA XAR C  INVESTISIYALARIN CƏLB NDƏ 
PRAKT K  YANAŞMALAR VƏ MDB ÜZRƏ MÜAS R VƏZ YYƏT  
 
 
2.1.  Dünyada beynəlxalq investisiyaların  təşviqi sistemlərinin 
mövcud praktikası  
 
 
Təşviq  (incentive)  anlayışı,  istifadə  məqsədinə  görə  fərqli  şəkillərdə  tərif 
edilə  bilər.  Praktikada  təşviq  kəlməsi  yerinə  subsidiya,  iqtisadi  qayəli  maliyyə 
yardımı,  istehsalçıya  istiqamətlənmiş  transfer  xərcləri,  stimullaşdırıcı  ödənişlər, 
dəstəklər,  həvəsləndirmə,  uyğun  şərtli  kreditlər  və  s.  kimi  başqa  kəlmələrdən  də 
istifadə  edilməkdədir.  nvestisiya  təşviqlərinin  OECD  tərəfindən  verilən  tərifinə 
görə, investisiya təşviqləri, bir investisiyanın maliyyətinə, potensial mənfəətinə və 
ya  investisiya  ilə  bağlı  risklərini  dəyişdirərək  investisiyanın  böyüklüyünə, 
bölgəsinə  və  sektoruna  təsir  göstərmək  üçün  hazırlanan  rəsmi  tədbirlərdir. 
Təşviqlərin dünya ilə inteqrasiyanı təmin etmək, bilgi cəmiyyətinə varmaq, xarici 
kapitalı  cəlb  etmək,  geri  qalmış  bölgələri  inkişaf  etdirmək,  texnologiya    transferi 
gerçəkləşdirmək,  beynəlxalq  rəqabət  gücü  qazanmaq,  məşğulluq  və  məhsuldarlıq 
səviyyəsini  artırmaq  kimi  məqsədləri  mövcuddur.Təşviq  anlayışının  daha  yaxşı 
anlaşılması  üçün  təməl  xüsusiyyətlərini  gözdən  keçirməkdə  yarar  vardır.  Bu 
xüsusiyyətləri altı ana başlıq altında incələmək mümkündür: 
‐ Təşviqlər, dövlət tərəfindən verilir; 
‐  Təşviqlər,  daha  çox  özəl  sektora  verilməklə  birlikdə,  dövlət  təşəbbüslərinə  də 
verilə bilməkdədir; 
‐ Təşviqlər, dövlətə bir maliyyət yüklər. Bu, pul (nağd) təşviqlərində  ucuz kredit 
və  ianələr  yoluyla  edilən  transferlər  səbəbilə  dövlət  fondlarının  azalmasından 
qaynaqlanacağı  kimi,  vergi  (finansal)  təşviqlərində  gerçəkləşmiş  və  ya  
perspektivdə gerçəkləşəcək bir dövlət gəlirinin bağışlanmasından qaynaqlanan 
gəlir azalması şəklində də ola bilər; 

---

46 
 
‐  Təşviqlər,  dövlət  baxımından  gəlir  itkisi  və  ya  fond  azalmasına  səbəb  olurkən, 
firmalar baxımından bir “faydanı” təmsil edir; 
‐  Təşviqlər,  investisiyanın  mahiyyətinə,  bölgəsinə,  sektoruna,  böyüklüyünə  və 
zamanlamasına təsir göstərmək məqsədinə yönəlik olaraq istifadə edilir; 
‐ Təşviqlər, dolaylı və ya birbaşa verilə bilər. 
Təşviqləri tərkibinə görə, tamamilə yeni, ekspansiya, tamamlama, yeniləmə, 
modernləşdirmə, 
daşıma 
(nəql), 
keyfiyyət 
düzəltmə, 
ekstremal, 
birləşmə
‐bütünləşmə 
(integration),  finansal  kiralama  (financial  leasing), 
təmir
‐bərpa  (restoration),  mal  çeşidləndirmə  və  R&D‐yə  yönəlik  təşviqlər 
olaraq sinifləndirə bilərik. 
Cədvəl 
Dünyada investisiyalara təmin edilən vergi təşviqləri 
 
 
Mənbə: Mustafa Duran, “Teşvik Politikaları ve Doğrudan Sermaye 
Yatırımları”, (UNCTAD 1996), T.C. Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı, 

---

47 
 
Ankara, Ekonomik Araştırmalar Genel Müdürlüğü, Araştırma ve  nceleme 
Dizisi 33, 2003, http:/www.hazine.gov.tr/arastirma/tug_tpdsy.pdf 
 
Təşviq  praktikalarının  BXK   üzərindəki  effektlərini  araşdıran  müxtəlif  
araşdırmalar  aparılmışdır.  Bu  mövzuda  ilk  çalışma  Barlow  və  Wender  tərəfindən 
1955
‐ci  ildə  aparılmışdır.  Araşdırma  əhatəsində    Amerikan  şirkət  idarəçisi  ilə 
aparılan  üzbəüz  görüşmələrdə,  idarəçilərə  xarici  investisiyaya  girişmədən  öncəki 
gözləntiləri  soruşulmuşdur.  Şirkət  idarəçilərinin  sadəcə  11%
‐i  ev  sahibi  ölkənin 
verdikləri  təşviqlərin  önəmli  olduğunu  vurğulamışlardır.  Bu  çalışmadan  çıxan 
nəticədə, investisiya qərarlarında vergi təşviqlərinin önəmi, ev sahibi ölkənin milli 
valyutasının  sərbəst  dönərlilik  dərəcəsi,  dövlətləşdirməyə  (eyni  zamanda 
milliləşdirməyə)  qarşı  verilən  qarantiyalar  və  sözü  gedən  ölkənin  siyasi 
stabilliyindən sonra dördüncü sırada yer almışdır. 
Digər  bir  çalışma  olan,  Aharoninin  1966
‐cı  ildə  apardığı  çalışmada  
Amerikan emalat sənayesində yer alan firmaların xarici investisiya yatırmada qərar 
alma  proseduraları  incələnmiş  və  ev  sahibi  ölkənin  tətbiq  etmiş  olduğu  vergi 
toxunulmazlıqlarının (vergidən azad edilmə) çox zəif bir effektinin mövcud 
olduğu  ifadə  edilmişdir.  Agodonun  1978
‐də  33  Amerikan  firmasının  Afrika 
ölkələrində  qoymuş olduqları investisiyaları əhatə edən ekonometrik  çalışmasında 
isə, vergi imtiyazlarının xarici kapital üzərindəki effektlərinin olduqca zəif olduğu 
ortaya qoyulmuşdur. 
Allenin  1979
‐cu  ildə  gerçəkləşdirdiyi  çalışmanın  nəticələrinə    görə  isə, 
siyasi və iqtisadi stabilizasiya, ölkə içi bazarın böyüklüyü, xam maddə kimi amillər 
investisiya  yerini  müəyyənləşdirmədə  effektli  olmaqda;  vergi  təşviqlərinin 
investisiya yerini müəyyənləşdirmədə olduqca zəif bir faktor olduğu ortaya 
qoyulmaqdadır. 
Yenə  1984
‐cü  ildə  52  TNC  arasında  aparılan  bir  araşdırmada,  xarici 
kapitala  təsir  göstərdiyi  müəyyənləşdirilən  19  fərqli  faktor  arasında,  hökumətlər 
tərəfindən  verilən  təşviqlərin  investisiya  qərarları  üzərindəki  önəm  sıralamasında 

---