Microsoft Word monoqrafiya docx

86 
 
 
 
I FƏSİL  
Nizami əsərinin ictimai və siyasi tarixi 
Nizami əsərinin tarixi elə bir vaxta düşür ki, İran dövləti Sultan Səncərin vaxtında 
müharibələr nəticəsində  zəifləmiş,  əvəzində böyük Səlcuqlar yaranmış ki, bu da çoxlu 
ərazini əhatə etmişdir.  
Nizaminin təvəllüd dövrünün 533-cü il olduğunu nəzərdə tutsaq, onda Səncər ilə 
Qazanın arasındakı müharibə başlayır 548-ci ildə deməli o zaman şairin 15 yaşı 
olmuşdur. Bu zaman Səlcuqların yüksəliş dövrünə təsadüf edir. Elə buna misal Atabəy 
Məhəmməd  İbn Eldəgizi göstərə bilərik. O, İran,  İraq və Azərbaycanda möhtəşəm bir 
dövlət yaratdı. Səlcuqlar dövləti aşağıdakı kimi formalaşıb  ərazi baxımından belə 
bölünmüşdür:  
1.
 
Kiçik Asiya Səlcuqları. (455-700 h.q)  
2.
 
Şam Səlcuqları. (470-511)  
3.
 
İraq Səlcuqları. (511-594)  
4.
 
Kirman Səlcuqları. (433-583)  
5.
 
Xarəzmşahiyan. (490-628)  
6.
 
Azərbaycan Atabəyləri. (531-622)  
7.
 
Fars Səlğəri Atabəyləri. (543-686)  
8.
 
Lərestan Atabəyləri. (543-686)  
9.
 
Yəzd Atabəyləri. (536-718)  
10.
 
Şirvan Xaqanları. (550-906)  
11.
 
Məluk Şəbankarı. (488-556)  
12.
 
Şəddadilər. (340-595)  
13.
 
Məluk Təbərestan. (426-625)  
14.
 
Məluk Nimruz. (432-625)  
15.
 
Quryan. (542-612)  
16.
 
Malik Quryə. (596-686)  

---

87 
 
 
17.
 
Əhmədilyan (Marağada). (516-624)  
18.
 
Mənqucək. (464-650)  
Bunlardan  əlavə yarımmüstəqil qədim  İran tayfalarından  Əlböhran,  Əlxəcənd və 
Əlsaed kimiləri də olmuşlar. Bütün bunlar altıncı əsr qədim İranın mənzərəsini yaradır.  
Səlcuqların böyük dövlətlərindən başqa hökümətin zəifliyindən başqa xırda 
xəlifələr də rəhbərlik fikrinə düşmüşlər ki, Bağdaddakı Abbasi xəlifəsini göstərmək olar.  
Bu dövrdə Səlib müharibələri də baş qaldırmışdır ki, (490-690) bunun da təsiri var 
idi. Ona görə müsəlman və  məsihilər arasında gedən daimi müharibələr müsəlman 
ölkələrinə təsirsiz ötüşmürdü.  
Nizami bu silsilələrin hamısı ilə deyil, ancaq Azərbaycan Atabəyləri, Əhmədliyan, 
Şirvanşahlarla daha çox maraqlanırdı. Onun əsərlərinin hamısını da onlara həsr etməsi 
buna əyani sübutdur.  
M.Sərvət Səlcuq dövlətlərini tarixi baxımdan çox doğru yazmışdır. Lakin bəzən o 
da Nizamiyə fars şairi kimi müraciət etmişdir. Bununla qətiyyən razılaşmaq olmaz. 
Qeyd etmək yerinə düşər ki, müəlliflərin farsca yazılarını tərcümə etdikcə onların 
dobru fikirləri ilə razılaşmaq, yanlış fikirlərinə öz etirazımızı bildirmişik. Bununla da 
həqiqətin zəfər çalmasını istəmişik. 
 
1.
 
Azərbaycan Atabəyləri 
  
Bu zümrə o Atabəylərdəndirlər ki, onlar 531 dən ta 622-yə qədər Azərbaycanda və 
gah da İraqda hökmranlıq etmişlər.  Şəmsəddin Eldəgiz bu dövlətin başında dururdu. 
555-ci ildə İraq əmiri Süleymanşah İbn Məhəmməd devrildi, Atabəy öz oğlu Arslan İbn 
Toğrulu səltənətə gətirdi. Beləliklə də İraqı da öz təsiri altına saldı.  
Şəmsəddin Eldəgizdən sonra oğlu Məhəmməd Cahan Pəhləvan atasının yerini tutdu 
və böyük qüdrətlə 568-ci ildən etibarən ta 581-ci ilə qədər hökümətin başında dayandı. 
Əldən-ələ keçən hakimiyyət nəhayət Nüsrəddin  Əbubəkir və Müzəffərəddin Özbəklə 
622-yə qədər davam edir.  

---

88 
 
 
Atabəylərin yaxşı cəhətlərindən biri şairlərə və elm adamlarına fikir vermələri idi. 
Bu cəhətdən Nizami kimi şair kənarda qala bilməzdi. Onlar dərk etmişlər ki, Nizaminin 
bir yazısı böyük bir ordunun zəfəri qədərdir.  
 
 
2.
 
Əhmədilyan  
Səlcuqların istilasından sonra 501-ci ildə Marağaya hakim Əmir  Əhmədili təyin 
edirlər. Onun adına Kürp Arslan deyirlər. Bunun mənası Azərbaycanca «Gec yetişən 
meyvə» deməkdir. Bəzən buna «körpə» deyirlər ki, bu da «kiçik şir» anlamına gəlir. Hər 
halda Kürp Aslan kimi qəbul olunmuşdur. O, 604-cü ildə dünyasını dəyişmişdir.  
 
3.
 
Şirvanşahlar 
Bakıxanov yazır ki, bunlar böyük Xaqandan əvvəl olmayıblar.  Şirvanşahlar da 
Azərbaycanda uzun zaman səltənət başında olmuşlar. Xaqani və  Fələki onlardan bəhs 
etsələr də tam acıqlama verə bilməmişlər. Axırıncı  Şirvanşah 946-cı ildə ömrünü 
tapşırmışdır. Bizim əldə etdiyimiz məlumata görə onları göstərək:  
Azərbaycan Atabəylərinin şəcərəsi.  
1.
 
Şəmsəddin Eldəgiz. 531 h.q  
2.
 
Şəmsəddin Əbu Cəfər Məhəmməd Pəhləvan Cahan İbn Eldəgiz. 568   
3.
 
Müzəfərəldin Qızıl Arslan Osman İbn Eldəgiz. 581  
4.
 
Nüsrəddin İbn Əbubəkr Məhəmməd. 587  
5.
 
Müzəffərəldin Özbək Pəhləvan İbn Məhəmməd. 607  

---

89 
 
 
Eldəgiz (Şəmsəldin)  
 
 
 
      Məhəmməd Cahan Pəhləvan                                 Qızıl Arslan  
                                                         
 
Nizami əsrinin mədəni səciyyəsi. 
Nizami  əsri müxtəlif müharibələr, çoxməzhəblilik, insani, əxlaqi,  əqli, mənəvi 
cəhətlərin toqquşduğu bir dövr; eyni zamanda ev qırğınları, şahların zülmü, məmurların 
xalq kütlələrinə təcavüzü və zəlzələ bu dövrün səciyyəsidir. Bunula belə şairlərin şahlara 
mədh yazmaları  və  əhalinin vəziyyətinin günbəgün çətinləşdiyi bir dövrdə saraya 
getməmək və məddahlıqdan əl çəkib, zəmanəsindəki sadalanan əyrilikləri görən Nizami 
bütün bunları olduğu kimi elə ilk əsəri «Sirlər xəzinəsi»ndə göstərməyə nail olmuşdur. 
Güman etmək olardı ki, Nizaminin bu hərəkətləri  şahları, xaqanları ona qarşı 
çevirəcəkdir. Lakin belə olmadı. Məhz Nizami kamalı  və  qələmi qarşısında hamı aciz 
qaldı.  Şair müsəlman dəyərləri, islam dininə aid nümunələri qurandan gətirərək, 
insanları gördüyü işlərə həm öz, həm də Allah qarşısında cavabdeh olmağa səslədi.  
Nizami, elmə xüsusi qiymət verməyin  əsas olduğunu və qabiliyyətli insanların 
qiymətləndirilməsini əsas meyar hesab edir. Bu tarixi inkişaf elə 5-6 əsrdən başlayır. IV 
əsrin sonlarına qədər davam edən zorakılıq və özbaşınalığa qarşı indi son qoymaq vaxtı 
gəlib çatmışdır. Bu dövrdə «Ağıl elmi» deyilən bir elm meydana gəlir ki, ona «Tətil 
elmi» demişlər. Misal olaraq Sənai və  İbn Sina kimi alimləri artıq qiymətləndirməyə 
başlayırlar. Siyasətçilər də bundan faydalanmağa başladılar. Onlar İran siyasətindən 
uzaqlaşıb özlərinə xas Səlcuq siyasətlərini qurmağa başladılar. Onlar yaxşı dərk edirdilər 
ki,  İraqdan, Orta Asiyaya, oradan da Azərbaycana qədər olan böyük bir ərazini bir 
siyasətlə eyni cür idarə etmək olmaz. Ona görə  də  hər ölkədə olan siyasətçi öz 
müxalifətindən ehtiyatlanaraq hərəkət etməyə başlamışdır. Bu barədə siyasətçi və 
məzhəblər bilicisi Xale Nezam Əlmülk Tusi yazmışdır. «Müharibələrdən bezən xalq 
artıq elm və irfanı dərk etməyə başlamış, elə çıxış yolunu da bunda görmüşlər».  

---