Microsoft Word Munasib?tl?rin balaslasd?r?lmas? I cild doc
Yüklə 4,18 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “oraq” coğrafiyası
- “atası və dostu”
35
etməyə başlayıb. Nəhəng mütləqiyyət dövlətini yaradıb, ərazisini olduqca genişləndirib, Rusiyaya Qərbi Avropa dövlətləri tərəfindən tanınan nəhəng dövlət kimi avtoritetlik (nüfuz) qazandırıb. 1 Lakin onu da qeyd etmək olar ki, Avropa sərhədlərindən uzaqlaşdıqca mədəniyyətlər arasında kəskin fərqlər özünü göstərir. Mədəniyyətin, sivilizasiyanın əsasən Şərqdən (Aralıq dənizi hövzəsindən) Qərbə doğru (Avropaya doğru) geniş- lənməsi və əksinə baş verən prosesləri-tarixi trayektoriyasını, Ayın dövrlərinə bənzətmək olar. Mədəniyyətlərin tarixi genişlənməsində “oraq” coğrafiyası əsas yer almışdr. Xüsusilə geomədəniyyətin genişlənməsini coğrafi xəritəyə əsasən “ölən Ayın” vəziyyətinə bənzədə bilərik. (Ay dövrləri- cavan Ay (orağa bənzər), Ayın yarısı (gəliş), Ayın dörddə üç hissəsi (gəliş), bədirlənmiş Ay (bütöv dairə), Ayın dörddə üç hissəsi (gediş), Ayın yarısı (gediş), ölən Ay-bunlar Ayın Günəş işıqlandırdığı tərəfin müxtəlif bucaq altında görünüşüdür). Məsələn, Aralıq dənizi hövzəsi mədəniyyətini əks etdirən elementlər (Misir və İkiçayarası mədəniyyət) Yunan və Roma mədəniyyətlərinin elementləri, oradan da Mərkəzi və Qərbi, eləcə də Şərqi Avropa məkanlarının elementlərinə transfer edibdir. Mədəniyyət sonradan Rusiya ərazisinə daxil olubdur. Buna görə də bu coğrafiyaya “oraq” coğrafiyası adını vermək olar.
Mədəniyyətin genişlənməsinin “oraq” coğrafiyasına dair bəzi faktları qeyd edək:
Mədəniyyətlərin, sivilizasiyaların tarixi
coğrafi genişlənmələri tədqiqatçılar tərəfindən geniş araşdırılıb və bu məsələyə dərindən izah verməyə ehtiyac yoxdur, belə ki,
1 И.А.Мусский. с.81, 100 великих диктаторов. Москва, «ВЕЧЕ», 2002., 656 с., səh.304-313. 36 burada hər hansı yeni bir elmi fikir bildirmək yalnız tarixçilərə, arxeoloqlara aid ola bilər. Bir məsələni qeyd etmək olar ki, tarix də sübut edib ki, ən qədim Şərq dövlətləri Misirdə, Aralıq dənizinin şərqində, Kiçik Asiya, İkiçayarası (Mesopotamiya), İran, Hindistan, Çin və digər ölkələrin ərazisində yaranmışdır. İlk yazı növü olan piktoqrafiya (şəkili yazı, heroqlif) e.ə.IV minillikdə şumerlər, hindlər, elamlar tərəfindən tətbiq olunurdu. Şumer-Akkad mixi yazıları var idi, Arami dili Şərqin beynəlxalq dili kimi istifadə edilirdi. 1
b.e.ə II minillikdə qədim Babilistanda yaranmışdır. Bu məşhur Hammurapi qanunlarıdır. Dövlətlər arasında ilk yazılı beynəlxalq müqavilə də e.ə.IV minillikdə Şərqdə mövcud olmuşdur. (Akkad-Elam müqaviləsi). İlk əlifba e.ə. XIII əsrdə Finikiyada (indiki Livan ərazisi) yaranmışdır və həmin əlifba müasir Avropa və bir çox şərq dilləri əlifbalarının əsasını təşkil edir. Şərqdə quldarlıq dövlətləri b.e.ə. IV-II minilliklərdə olduğu halda, b.e.ə.X-V minilliklərdə mədəniyyət mərkəzləri olduğu zaman, Avropanın Krit adasında 4500 il əvvəl ilk Avropa mədəniyyəti (çar Minosun adını daşıyan Minoyların yaratdığı mədəniyyət-e.ə. II minillikdə bu mədəniyyət süqut etmiş, Egey dənizi ətrafında ağalıq Mikenlərə keçmişdir) yaranmışdır. Avropanın cənub-şərqində, Yunanıstanda Mikenlər e.ə. II minillikdə yaşamışlar və mədəniyyətlərini yaratmışlar. Avropanın qədim alman və kelt xalqlarında isə hələ qanunların yazıya alınması bizim eranın VIII-IX əsrlərində, Skandinaviya xalqlarında isə XII-XIII əsrlərdə həyata keçirilmişdir. Bunlarda nəsli –icma quruluşunun dağılması çox gec gedib və feodalizmin yaranması prosesi ləng həyata keçirilib. Şimali və Mərkəzi Avropada Romada olduğu kimi quldarlıq quruluşu və ağalıq münasibətləri olmayıb. 2
1 Yusifov Y.B.-Y-88 Qədim Şərq tarixi: Dərslik.-Bakı: Bakı Universiteti Nəşriyyatı, 1992, 496 s., səh. 6. 2 Orta əsrlər tarixi /iki cilddə/. C.I., Dərslik, S.D.Skazkinin və b.redaktəsi ilə. Yenidən işlənmiş 2-ci nəşri. Azərbaycancaya çevirəni Y.B.Mahmudov, B.: “Maarif”. 1988.528 səh., səh 21. 37 Qədimdə kelt tayfalarının yazıları yox idi. E.ə. I minillikdə Avropada ən qüdrətli və döyüşkən tayfalar hesab edilirdilər. Lakin bunun əksinə olaraq e.ə.I əsrdə Roma imperiyası mövcud idi. Bizim eranın ikinci əsrində bu imperiyanın əraziləri Aralıq dənizinin ətrafını əhatə etməklə, Britaniya və Şotlandiya da daxil olmaqla beş milyon kvadrat kilometrdən çox olub. B.e.-nın III əsrində imperiya parçalanaraq Qərbi və Şərqi Roma imperiyalarına ayrılıb. Elmi biliklər, riyaziyyata dair biliklər Şərqdə yaranıb. Hesab sistemləri meydana gəlib, Babilistanda həndəsəyə dair biliklər mövcud olub. İtaliyada, Yunanıstanda b.e.ə. VI-V əsrlərdə Pifaqorçuluq (bu təlimin nümayəndələri hesab edirdilər ki, təbiət riyaziyyatın köməyi ilə “kəşf oluna” bilər) geniş yayılmışıdır. E.ə.V-IV əsrlərdə Afinada quldarlıq dünyasının ən demokratik dövlət quruluşu fəaliyyət göstərirdi. V əsrdə tarixə yunan xalqının “atası və dostu” kimi daxil olan Perikl (e.ə.500-429-cu illər) dövlətə başçılıq edirdi. Onun hakimiyyətdə olduğu illərdə (e.ə.445-430-cu illər-“Perikl
dururdu. Afina demokratik dövlət quruluşu parlamentdə, xalq məclisində fikir mübadiləsi aparmaq, sözlə təsir göstərmək, siyasi əleyhdarları, yaxud başqa dinləyiciləri faktlarla, dəlillərlə inandırmaq üçün müəyyən imkanlar yaratmışdı. Qədim Yunanıstanda tanınan yeddi müdrikdən biri olmuş Solon (e.ə.638-559-cu illərdə yaşamışdır) islahatları ilə xalq şurası yaradılmışdı və məhkəmə sistemi təkmilləşdirilmişdi. VI əsrin ikinci yarısında Eley fəlsəfə məktəbi yaranmışdı. Yunan dialektikası (qarşılıqlı söhbətlər aparmaq) filosofların yetişməsində mühüm rol oynayırdı. V sərin əvvəllərində Esxil faciə janrının əsasını qoymuşdu və yunan dram teatrı yaranmışdı, digər tərəfdən ictimai elmlər inkişaf edirdi və s. 1
Orta əsrlərdə Xəlifəlik (əsas elm mərkəzi Bağdad hesab edilirdi. Bura Çin, Hindistan, Yunanıstan, Roma, Bizans,
Yüklə 4,18 Mb. Dostları ilə paylaş:
|