Microsoft Word Munasib?tl?rin balaslasd?r?lmas? I cild doc
Yüklə 4,18 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Ölən Ayın”
44 sivil hüquq normaları ilə tənzimlənən siyasi-ictimai münasibətlər sistemi (bu sistemin əsas mahiyyəti hakimiyyətin qollarının mövcudluğunda özünü göstərir, rasional idraka və sistemli təfəkkürə əsaslanaraq, realizmi əsas götürür. İnsanların bioloji-sosial varlıq kimi maraqlarının əlaqəli şəkildə, rasional qaydada təmin olunmasına əsaslanır), eləcə də milli özünüdərk fəlsəfi düşüncələri Şərq aləminə qədəm qoyub. XIX əsrdən etibarən Avropa ilə sərhəd məkanlarda daha tez qovuşma prosesləri yaşanıb. Azərbaycanda 1918-ci ildə ilk demokratik respublika (parlamentli respublika) təşkil edilib. XX əsrin əvvəllərində Rusiyada, Rusiya içərisində yaşayan türkdilli xalqlarda, Cənubi Qafqazda milli oyanış prosesləri baş verdi və millətlərin təşəkkül tapması prosesləri genişləndi. Türkiyə də xüsusi olaraq XIX əsrdə Avropanın ictimai- siyasi sistemini özünə cəlb edib. Milli özünüdərk proseslərini yaşayıb. Qərbin islahatçılığa əsaslanan və obyektiv realizmi təbliğ edən fəlsəfəsi Avropanın Asiya ilə sərhədlərində özünə yer tapıb və bu məkanlarda maarifçilik hərəkatlarını gücləndirib. 1
anlayışı Roma imperiyasından tutmuş Avropanın şimalına
1 Qeyd: Orta əsrlərdə Avropada məşhur olan barokko stili Osmanlı imperiyasının memarlığında-saraylarda və məscidlərdə, geniş istifadə edilib və bu obyektlərdə Şərq-Qərb memarlığı qovuşub. XIX əsrin 40-cı illərində Osmanlı imperiyasında tənzimat dövrü-Qərbləşmə, müasirləşmə dövrü başladı. Avropada çoxdan başlamış sənayeləşmə prosesləri Osmanlı imperiyasına də gəlib çatdı. Lakin bu dövrdə imperiya əvvəlki nüfuzunu itirmiş, Avropadakı torpaqları əlindən buraxmalı olmuşdur, Aralıq dənizində, Afrikanın şimalında təsirləri zəifləmiş, iqtisadiyyat öz gücünü itirmişdi. Nəzərə almaq lazımdır ki, XIX əsrin 50-ci illərinə qədər imperiya dünyada xarici borcu olmayan yeganə dövlət olub. Lakin bu dövrlərdən etibarən zəifləmiş imperiya Qərb kapitalından asılı vəziyyətə düşüb. Türkiyədə sənayeləşmə prosesi, tənzimat dövrü axırıncı sultan II Əbdül Həmidin dövrünə təsadüf edir. Onun rəhbərliyi altında inanclı insanların rahat şəkildə müqəddəs yerlərə ziyarət etmələrini təmin etmək üçün İstambuldan Mədinəyə qədər “Həcc” layihəsi adlandırılan dəmiryolu çəkilir və bu layihədə çoxlu sayda digər müsəlmanlar da iştirak edirlər. Lakin I Dünya müharibəsi zamanı həmin layihə tamamilə dağıdılır. XIX əsrdə Şərqin ədəbiyyatı da, məsələn, Ömər Xəyyamın rübailəri, “Min bir gecə” nağılı Qərb ədəbi düşüncələrində özünə yer tapır. 45 qədər geniş bir məkana yayılmış, Avropadan da Rusiyaya daxil olmuş, Cənubi Qafqazı və Mərkəzi Asiyanı əhatə etmişdir. Türkiyə də Avropanın mərkəzi hissələrindən (məsələn, Fransadan) maarifçilik ideyalarını qəbul etmiş, liberal, azad və plüral düşüncələr ədəbiyyata daxil olmuş və türk cəmiyyəti Qərbdə təşəkkül tapan sosial-siyasi sistemlərin məzmun və formalarını özünə qəbul etmişdir. Beləliklə, Şərq-Qərb arasında mədəniyyətin, elmin qarşılıqlı olaraq keçidini “Ölən Ayın” vəziyyətinə (prosesin dövrlənməsinə) bənzəməsi faktı barədə müvafiq qənaətə gəlmiş oluruq. Müasir Türkiyə dövlətinin banisi Mustafa Kamal Atatürk Türkiyə dövlətinin inkişafını dünyəviləşmədə, Qərbə yanaşmada, Qərb təcrübəsini ölkəsinə gətirməkdə görürdü. Atatürk milli inkişafı Qərb düşüncələri ilə sintez edərək yeni bir, həm də çağdaş türkün formalaşmasını istəyirdi. Həmçinin Qərb mədəniyyətinin Türkiyə vasitəsilə Şərqə transfer etdirən bir siyasətçi idi. Eləcə də Türkiyəni Avropaya bağlamaq və bununla da Şərq-Qərb mədəniyyət nümunəsini yaratmaq onun başlıca siyasətinə aid idi. Bu baxımdan o qeyd edirdi: “Ölkəmizi çağdalaşdırmaq istəyirik. Bütün səyimiz Türkiyədə çağdaş, Qərb nümunəsi ilə bir hökümət qurmaqdır. Sivilizasiyaya daxil olub, lakin Qərbə yönəlməyən millət hansıdır? Bir istiqamətdə yürümək qərarında olan, lakin hərəkətinin ayağına bağlı zəncirlərlə çətinləşdiyini görən insan nə etməlidir? O, zəncirləri qırar yürüyər”. Digər bir fikrində isə göstərirdi: “Biz Qərb sivilizasiyasını bir təqlidçilik naminə qəbul etmirik. Onda yaxşı hesab etdiyimiz, öz aləmimizə uyğun zənn etdiyimiz dünya sivilizasiyası səviyyəsi içində mənimsəyirik”. 1
Atatürk Qərbin mədəni
millətləri ilə
ayaqlaşmaq, cəmiyyətləri ilə uyğunlaşmağın vacib olması fikrini bildirirdi. Bu baxımdan qeyd edirdi: “Sosial və iqtisadi həyatımız mədəni millətlərin
1 Utkan Qocatürk. Atatürk.-Bakı:Elm, 1991.-212 s. Tərcümə və qeydlər Dünyamalı Vəliyevindir. Kitabda Atatürkün ölməz sözləri bölməsi. səh.134-135. Yüklə 4,18 Mb. Dostları ilə paylaş:
|