Microsoft Word orta-esir-estet doc
Yüklə 2,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
57 işıqlılığı, boyaların tonal dəyişmələrə uğramaması, deməli, aydınlığı fəlsəfi mənalarla ilgili idi. Onu da deyək ki, miniatür tekstlərində kölgədən qaçmaq üçün paltar qırışlarından nadir hallarda istifadə edilirdi. Əgər rəssam oturan adamın paltarının qırışını çəkməli olurdusa, bunu kölgə vasitəsi ilə etmirdi. Paltar qırışında kölgə yox, cizgi ön plana çıxırdı və görünür, eydetik cizgilər sırasına qatılırdı. Hər halda qırışlar paltarın üstünün görünməsinə kölgə salıb pozuntu törədirdi. Yenə Ortaçağ miniatür sənəti ilə xəttatlıq arasındakı ilişgi probleminə qayıdıb bir məsələni da işıqlandırmaq olar. «Hansı parametrlər əsasında miniatür sənətinin dili müəyyən cizgiləri ən eydetik, yaraşıqlı, baxımlı sayıb məhz onları kanonik örnək kimi özündə saxlayırdı?» sualına cavab vermək üçün ərəb hərflərinin strukturunu, yəni cizgilərinin düz, dalğalı, girdə xəttlərini nəzərdə tutmaq gərəkdir. Ortaçağ xəttatları, artıq, nəzəriyyə qatında ərəb hərflərinin strukturlarına diqqət edib onları xüsusi seçmişdilər. Ərəb xəttatı Cəmaləddin Yaqutun həmin strukturlar haqqında belə bir şeir formulu vardı: «üsulun və tərkibin, kurrasun və nisbətun, suudun və təşmiri, nüzulun və irsalun (tərcüməsi: «elementlər və hərf kəsimlərinin birləşməsi, paralellik və nisbət, qalxma və ucların bükülməsi, eniş və uzanma») (56). Sultan Əli Məşhədi həmin formulu açanda göstərirdi ki, ustadın yazdığı hərflərdə qələmin basılmasından alınan qalınlığa və qələmin incə toxunuşundan doğan nazikliyə diqqət edib xətti öyrənmək gərəkdir (57). O, yüksək səviyyəli xəttatlıq üçün ruhun təmizliyini, əlin möhkəmliyini, etibarlığını tələb edəndə (58) hərfin yazlışında təmiz ruhun dinamikası ilə bu dinamikaya uyğun hərəkətə düşməyi bacaran əlin vəhdətini nəzərdə tuturdu. Təbrizli Mir Əli qüvvə (qələmin basılması), zəf (naziltmə), səth (hərfin düz cizgiləri), dövr (həflərin əyri elementləri) (59) kimi əlamətləri xətt üçün önəmli sayırdı. Özü də ruhun əl ilə ritmik birgəliyi olanda, yəni məharət, ustalıq sayəsində bu keyfiyyətlər alınırdı. Məharət və ustalıq isə Azərbaycan təsviri, dekorativ-tətbiqi sənət növlərində nümayiş etdirilən ən başlıca əlamətlər idi. Qavrayış vaxtı xəttin eydetik ritminə Ortaçağ adamının diqqət yetirməsini bizə aydın edən başqa örnək də var. O çağın rəvayətinə görə, şiələrin birinci imamı Əli xəttat Təbrizli Əlinin yuxusuna girib deyir ki, «Ey Allahın qulu, düz və diqqətlə ördəyi müşahidə et, bu müşahidənin əsasında bir xətt yarat». Mir Əli soruşanda ki, «Allahın belə ləyaqətsiz heyvanının görünüşündən xətt necə yaratmaq olar?» Əli gülüb qayıdır: «Onun gözlərinə, dimdiyinə, boynuna bax, gör onlar necə dəyirmi, qabarıq, çökəkdir» (60). Bu münasibətlə Çin kalliqrafiyasından bir məsələyə diqqət etmək yerinə düşər. Çin xəttatlığında fırça işlədiləndə ortaya çıxan nöqsan kimi aşağıdakılar göstərilirdi: «ke»-fırça ilə inamsız hərəkət etməkdir, bu zaman düşüncə ilə əl arasında narazılıq olur. Sonucda cizgidə çoxlu künclər törəyir, xətlər köntöyləşir. «Tsze»-fırçanı hərəkətə gətirmək istəyəndə onun hərəkətə gəlməməsidir, tuşu yaymaq istəyəndə, yaya bilməməkdir, tuşu sərbəst, sakit yayılmağa qoymamaqdır. Çin estetikasında bu nöqsanlara qarşı üstün cəhət kimi fırçanın etdiklərinin üzdə asan görünməsi, eyhamlılıq, yəni axıracan bildirməmək və əlavə düzəlişə yer qoymayan texnika göstərilir (61). Non-finito prinsipini, yəni axıracan bildirməməyi heç cürə Azərbaycan təsviri, dekorativ-tətbiqi sənət növlərinə aid etmək olmaz. Miniatür sənəti və eləcə də Azərbaycan dekorativ-tətbiqi sənəti üçün məkanı axıracan bildiricilərlə doldurmaq xarakterikdir. Buna isə vacib şərt kimi məhz əlavə düzəlişə yer qoymayan texnika götürülürdü. Təsviri və dekorativ-tətbiqi sənət növləri başdan-ayağa belənçi texnikanın nümayişi idi. Çin estetikasında yazı ılə boyakarlığın soykökü kimi quş aəqlarının izləri, yer çatlaqları, tısbağanın üstündəki naxışlar götürülürdü (62). Belə cizgiləri təkrar edən əlin yüngüllüyü, fırça ucunun müstəviyə vurduğu zərbələrin dəqiqliyi miniatür sənəti üçün də önəmli cəhət idi. Çin təsviri sənət estetikası ilə bağlı deyilənlərdən çıxış edib söyləmək olar ki, Ortaçağ müsəlman Doğusunda həm xəttatlığın, həm təsviri, həm dekorativ-tətbiqi sənət tekstlərinin estetik qavranışında Sənətçi əlinin etdiklərinə heyranlıq, bu əldən müstəviyə düzülən əyri, burum-burum, düz cizgilərin ritmindən Sənətçi əlinin, ruhunun ritmini duymaq güclü, aparıcı emosional hal idi. Rəssam əlinin bu keyfiyyəti Nizamidə aydın deyilmişdi:
58
Beləliklə, müsəlman aləmi üçün xəttatlıq hərfin, yazı cizgilərinin strukturu ilə əlin, ruhun ritmini birləşdirmək sayəsində xətlərdəki incə əyrilərin, səlis düzlərin eydetikliyini tapmışdı. Bu eydetiklik isə öz növbəsində miniatür sənətində ikonik bildiricilərin oxşar cizgilərdə çəkilməsinə gətirib çıxarmışdı (64). Xəttatlıqda hərflərdən təcrid edilmiş struktur elementlər miniatürdə minimal elementləri ayırmağa imkan verir. Bunu açaq. Struktur dilçilikdə sözlər minimal elementlərə, yəni səslərin invariantı olan fonemlərə xırdalanır. Struktur dilçilik sübut edir ki, səslər variant kimi danışıq faktıdır, fonemlər isə invariant kimi dil sistemi vahidləridir. Özü də dilin fonoloji aparatının ən önəmli vəzifəsi odur ki, dildə sayca çox az olan fonemlər dürlü biçimdə birləşib dilin minlərlə sözlərini əmələ gətirirlər. Struktur dilçiliyin bu modelinə söykənərək semiotiklər öyrəndikləri bildiricilər sistemində bildiricini törədən minimal vahidləri axtarırlar. Təsviri sənətin ikonik bildiricilərini yığan minimal vahidlərə semiotikada fiqurlar deyilir. Fonemlərə oxşar fiqurlara semiotikada maraq onunla bağlıdır ki, az sayda yığılmış fiqurlar özlərinin dürlü kombinasiyaları ilə bütöv təsvirləri törədirlər (65). Miniatürlərdə minimal fiqurların üzə çıxarılması üçün ərəb hərflərinin strukturları gözəl örnək ola bilər. Miniatür görükdürücülərinin fonemlərə analoq olan fiqurlarını aydınlaşdırmaq üçün düz və əyri cizgilərin dama-dama dəftərdəki kvadratlardan ən tipik formalarını göstərmək gərəkdir (ill. İ X
nəticədə hər kvadratda verilmiş cizgi tipini minimal fiqur adlandırmaq olar. Biz aşağıda belə tiplər üzrə yalnız örnəkləri gətiririk. Ayrıca olaraq bu problemi öyrənməyə yönəlmiş araşdırmalarsa, ola bilər ki, kvadratın həcmini genişləndirməyi və ya daha da azaltmağı gərək bilib nəticə etibarı ilə daha düzgün tapılmış cizgi tiplərinin kataloqunu hazırlasın. İndi isə biz yalnız problemi anladan örnəklərlə yetərlənək:
İll. İX.
Görmək çətin deyil ki, bu kvadratlar bir şəklin üzünü çıxarmaq istəyəndə bizim istifadə etdiyimiz damalardandır. Üz çıxarmaq üçün şəkli kvadratlar toruna bölürük. Eyni kvadratlar torunu başqa bir kağızda da çəkirik və sonra çalışırıq ki, hər kvadratdan keçən cizgi formasını surət üçün götürdüyümüz kağızın uyğun damasında təkrar edək. Sonucda, biz yalnız orjinaldakı kvadratlara düşən cizgi formalarını yamsılasaq da və şəkil çəkmək bacarığımız xeyli zəif olsa da, öz imkanlarımızdan yüksək görünən dəqiqliklə şəkilin bütövlüyünün üzünü çıxarmış oluruq. Şəkildəki xırda cizgiləri (minimal fiqurları) təkrar etdiyimiz halda bütöv şəklin təkrarını alırıq (66). Bu, yabançı dildə eşidilən sözün səslərini təkrar etməklə həmin sözü əldə etməyə bənziyir. Biz indi miniatür görükdürücülərini quran minimal fiqurlara diqqət etsək, onlarla ərəb hərflərini törədən cizgilər arasında böyük oxşarlıqlar görərik. Məhz minimal fiqurlar qatında hərflərə bu oxşarlıq hansısa cizgi formalarını miniatürlər üçün eydetik etmişdi. Genetik planda, hərçənd, ola bilər ki, ən öncə şəklin eydetikliyi bəzi hərflərin eydetik cizgilərinin əsasında durmuşdu (bu, piktoqramlarda yaxşı izlənilir). O biri yandan, bəzi ikonik bildirici formalarının eydetik sayılmasına ornament simvollarının forması da təsir edirdi. Məsələn, bizə elə gəlir ki, miniatürlərdə, bəzi portret şəkillərdə boynu yana əyilmiş fiqurların eydetikliyinin əsasında ucu yana əyilmiş butanın cizgi strukturu durur (67). Miniatür ikonik bildiricilərinin hansı prinsiplə minimal fiqurlara bölünməsini tapandan sonra bir məsələ ilə qarşılaşırıq. Dildə fonemlərin birləşməsi hansısa sözü əmələ gətirdiyi kimi, miniatürdə də minimal fiqurların birləşməsi alın, qol, papaq, masanın küncü kimi mənası aydın olan formalar törədir. Ancaq yaddan çıxmayıbsa, biz yuxarıda miniatür dilinin sözlüyünün, lüğətinin
Yüklə 2,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|