Microsoft Word orta-esir-estet doc
Yüklə 2,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
55 dillərdə və yazılarda adi kitaba çevrilirdi. Beləliklə, yazılmış sözə heyranlıq dini əsaslardan gəlirdi ki, bu da estetik mədəniyyətin ayrı-ayrı bölgələrində, sahələrində həmişə özünü göstərirdi. Məsələn, müsəlman mədəniyyətində Şəriətin yasaqları ilə təsviri sənətə «qapılar» bağlananda o, yazı ilə ilişgisini ön plana çəkmək, yazıya oxşamaq sayəsində özünü saxlaya bilmişdi (43). Yazıyla ilişgi, yazının analoqu olmaq, miniatürlərdə özünü hər tərəfli göstərirdi. Belə bir oxşarlığa göz gəzdirək: ərəb əlifbası samitləri bildirir (saitləri bildirən bildiricilər sonradan icad edildiyindən, dili yaxşı bilənlər üçün vacib olmadığından əlifbaya qeyri-önəmli əlavələr sayılırdı). Bu da təsadüfi deyildi, çünki sözlərin səs sırasında ən stabil, dayanıqlı olan samitlərdir, saitlər isə asanlıqla dəyişmələrə uğrayır. Elə bil ki, samitlərdə sözün əsl şəkli, tipik cizgisi həkk olunur (44) və sözün invariant şəbəkəsi bilinir, saitlər isə həmin şəbəkənin boşluqlarında titrəşib işaran variativ cəhətlərə bənzəyir. Ərəb dilində samitlərdən ibarət əlifba sözün bu invariant strukturunu göstərir (45). Oxşar prinspi miniatürlərdə izləmək olar. Məsələn, insan üzü və bədəninin miniatür sənəti üçün hansısa invariantları vardı. Bu invariantlar tipik, kanonik cizgilərdə bildirilən saç, alın, qaş, burun, ağız və s. idi. Miniatür sənəti invariant cizgiləri insan fiqurunda da tapırdı. Şəkildə bunlar elə cizgilərdi ki, onlarsız qol, ayaq və s. görünməz olurdu. Ancaq miniatür sənətinin bildirici fondunda, «lüğətində» fərdin özünəməxsus cəhətini göstərən cizgilər yox idi. Bu planda, miniatür bildiriciləri və sintaksisi elə bil ki, ərəb əlifbasında olan yazı prinsipində yaradılmışdı. Obrazla desək, miniatür dili hadisələrdə, insanlarda onların samitə bənzər invariant strukturlarını üzə çıxarırdı. Miniatürçü sənətkarın düşüncə tərzi sanki belə bir məntiqə söykənirdi: «üzdən qaşın fərdi əyrisini götürsən, hər halda, qaş yenə də qalacaq, ancaq qaşın xarakterik cizgisini göstərsən, heç nə qalmayacaq». Miniatür sənətini insanın təsviri üçün gərəkən cizgilər ilgiləndirirdi. Onun fərdi cizgi formalarına isə çox vaxt biganə qalırdı. İnsan kimi görünmək üçün gərəkən cizgiləri seçəndə isə bu sənət, tutalım, anatomik analizə əsaslanmırdı. Sadəcə, miniatür sənətində öncədən formalaşmış kanon, yəni örnək, şərti olaraq tipik sayılan cizgilər hər tekstdə dəfələrlə təkrar olunurdu. Bu cizgilərin şərtiliyi ondan bilinirdi ki, ayrı-ayrı miniatür sənət məktəblərinin dilində invariant cizgi kimi fərqli, ayrılan tiplər seçilirdi. Bəzən müəyyən üz cizgilərinin seçilməsi məktəbin mənsub olduğu etnosun irqi özəlliklərindən doğurdu, bu isə hələ şərtilik deyil. Ancaq bir məktəbdə üzlərin forması ay kimi girdə veriləndə, başqasında isə bu girdəlik olmayanda biz müəyyən şərtilik əsasında kanonlaşdırmanı görürük. Sözsüz, demək olmaz ki, miniatür məktəbində, tutalım, insanı göstərmək üçün ancaq bir tipik forma vardı. Xeyir, əslində miniatürlərdə fərdi fərqlər olmasa da, saqqallılar, saqqalsızlar kimi tip fərqləri vardı. Bəzən kök və arıq adam fərqinə də diqqət edilirdi. Məsələn, Hilalinin «Şah və dərviş» əsərinə çəkilmiş «Mədrəsədə» miniatüründə belə tip fərqini görmək olar. Miniatür tekstinin əlifba-yazı prinsipi ilə analogiyada qurulması hürufliyin başlıca müddəaları ilə ilginc paralellər əmələ gətirirdi (46) (onu da deyək ki, hürufiliyin yaranması və çiçəklənməsi Doğuda miniatür sənətinin yüksək gəlişdiyi çağa düşür). Hürufilik dünyanı tekst kimi götürürdü və belə hesab edirdi ki, bu tekstin vahidləri, yəni bildirici variantları varlıqtörədici gücü olan obyektiv və invariant hərflərdən törəmişdir. Buradan sonuc çıxardı ki, tekst şəklində qurulmuş dünyanı anlamaq onun əsaslandığı invariantlar, yəni dil sistemi (hərflər sistemi) vasitəsi ilə açmaq sayəsində mümkündür. Deməli, hərflərin sirlərini bilən adam onlardan dil sisteminin vahidi kimi istifadə edib dünya tekstini açmaq bacarığını da qazanır. Özü də hərflərdə məhz dünya hadisələrinin tipik strukturları gizlənir. Hürufilər üçün tipik struktur çox vaxt say prinsipi ilə bağlı idi (47). Buna əbcədin müxtəlif növlərinin ərəb hərflərinə verdiyi say açımları güclü yardım edirdi. Deməli, bir çox hallarda, hürufilər üçün dünya tekstinin hərflər əsasında anlanılması həm ondakı bildiricilərin (nəsnə və olayların) məna açımı olurdu, həm də onların kəmiyyət strukturlarını aydınlaşdırırdı. S. S. Averintsev yunan riyaziyyatında olayların say strukturuna güclü aludəçiliyi yunan şüurunun eydetikliyə olan hərisliyindən çıxarır. Bu planda, məntiqi olaraq hürufiliyi Şərq eydetik həssaslığının məhsulu hesab edib onu eydetiklik baxımından miniatür və dekorativ-tətbiqi sənətlə tutuşdurmaq olar (49). Yeri gəlmişkən, başqa bir analogiyanı da deyək. Hürufilikdə gördüyümüz semiotik model əski yunan fəlsəfəsinin bəzi məktəblərində də vardı. Necə ki struktur dilçilik nitq zəncirinin dil sistemi paradiqmalarının variativ (konkret) gercəkləşməsi kimi öyrənir, eləcə də pifaqorçular dünyanın nəsnə və olaylarını say modellərindən törəmiş sayırdı (50). Uyğun olaraq bu dünyanı
56 anlamaq sayla «dilini» bilmək əsasında mümkün sayılırdı və pifaqorçular həmin dili öyrənmək istəyirdilər. Eyni model Platon fəlsəfəsində də özünü göstərir. Bu filosof üçün nəsnə və olaylar tipik, invariant strukturları özünə yığmış örnək-model olan ideyaların törəmələri idi. Məsələn, daşı törədən başlıca cəhətlər (substansional ümumi) daş ideyasında toplanıb əbədilikdə donmuşdu. Dünyada yaranan hər hansı bir konkret daş «daş olmaq» prinsipini öz içindən çıxartmırdı, özündə və ya başqa nəsnələrdə tapmırdı. Həmin prinsipin yeganə mövcud olduğu başlanğıcı, daş ideyasını yamsılayıb bu ideyaya oxşamaq sayəsində daş olurdu (51). Miniatür sənəti, yazı, hürufilik, pifaqorçuluq, Platon fəlsəfəsi arasında gördüyümüz bu paralellər Ortaçağ təsviri sənəti ilə fəlsəfə arasında ilişgi məsələsini qoymağa imkan verir. Ortaya bir ilginc analogiya da çıxır. Platon fəlsəfəsində hər hansı bir hadisə ideyanı özündə əks etdirdiyi dərəcədə gerçəklik qazanır. İdeya maddi deyil. Ona görə də maddəyə xas olan aramsız dəyişkənlik onda yoxdur. İdeya əbədi və dəyişməzdir, həmişə özünə bərabərdir, özündən çıxıb başqasına çevrilmir. Xalis materiyada isə elə bir dayanıqsızlıq var ki, onda heç bir noqtə ayrılıb dayanaraq seçilmir. Heç bir nöqtə ani də olsa, «ayaq saxlamır» ki, onu qavramaq mümkün olsun . Materiyada
tam qaranlıqdır, tam qaranlıqda isə heç nə görünməz. İdeya tam dayanıqlı olduğu üçün onda tam görünərlik var (bu başqa məsələdir ki, onu görmək hər adamın işi deyil, ideyaya baxanda parıltısından kimin gözü az qamaşırsa, o, nəsə görə bilir). Görünərlik işıqda mümkündür. Deməli, hər ideya parıldayandır, özündən işıq saçandır. Dünyada hər hansı bir nəsnə ideya ilə materiyanın birləşməsindən törəyir. Nəsnədə materiyadan gələn tərəf onu dəyişkən, hərəkətli edir. Ona görə də heç bir nəsnə əldə etdiyini axıracan saxlamır, hamısını itirir. Bu dəyişkənlik cisimdə qaranlıq, pozuntu törədir. Cismə ideyadan gələn tərəf isə aydın strukturlar, forma olan tərəfdir. Məhz həmin strukturların sayəsində nəsnədəki dibdən gələn dəyişkənliklər bir az yavaşıyır. Struktur, şəbəkə maddi dəyişmələri bir az da olsa, çərçivəyə salıb, özünə yığıb, nəsnəni öz formasında, eydetikliyində, müəyyən vaxtda da olsa, saxlaya bilir. Hərçənd axırda materiya qalib gəlir və ideyanın əks etdirilməsi sayəsində alınmış strukturu, formanı pozub yox edir. Nəsnədə ideyanı əks etdirmək sayəsində alınmış strukturlar nəsnəyə aydınlıq verəndir, nəsnəni müəyyən eydetiklikdə, müəyyən görüntü içində yığıb saxlayandır. Bütün bunlardan Platon belə sonuc çıxarırdı: nəsnə ideyasına nə qədər yaxın olursa, yəni materiyasının müqavimətini yenib öz ideyasında olan strukturları nə qədər çox dolğunluqla görükdürürsə, o qədər çox işıqlı olur. Çünki beləliklə özünün ideya-işıq qaynağına yaxınlaşır. İdeyadan uzaqlaşmaq isə materiya qaranlığına daha dərindən gömülməyə gətirib çıxarır (52). Platon fəlsəfəsinin göstərilən müddəası asketizm praktikasını fəlsəfi məntiqlə təmin etmişdi. Hələ Platondan qabaq Heraklit sayəsində müdriklər bilmişdi ki, «parıldayan, quru (yəni odla, işıqla bağlı olan-N. M.) ruh ən müdrik, ən yaxşıdır» (53). Daha dərinə getsək, bu deyimin köklərini aparıb «Avesta»ya çıxarmaq olar (54). Ancaq Platon sayəsində xıristian asketləri öz zahidanə yaşayış tərzlərini «ağıllandıran» məntiqi düşüncə düzümünü əldə etmişdilər: zahidlik ona görə gərəkdir ki, bədəni maddəlikdən (nəmişlikdən, sudan) arındırmaqla onu Platonda cismin ideyaya yaxınlaşması kimi Tanrıya yaxınlaşdırmaq və deməli, Tanrı işığına bürümək olur. İslam dünyasında ən əl-Həqq deyən sufilər heç də özlərinin fərdiliyini Allah saymırdılar. Onlar arınmış bədənlərindəki Allah proyeksiyasını, Allah invariantını, işığını Allah adlandırırdılar. İndi Platonun yuxarıda açıqladığımız müddəası ilə miniatür sənətinin bir prinsipi arasında paralelliyə baxaq. Miniatür sənətində Platonun ideyalar dünyasının yerini bu sənətin dili tuturdu. Necə ki, Platonda dünyanın nəsnələri ideyaları yamsılamaq sayəsində yaranırdı, eləcə də miniatürdə şəkillər təsviri sənətin dil bildiricilərinin əsasında çəkilirdi. Miniatür dilindəki ikonik bildiricilər fondunda kanonik örnəklər yığılmışdı (məsələn, «bardaşqurma oturmuş adam» kanonu və s.). Hər bir rəssam bardaşqurma oturmuş adamı öz tekstində göstərmək istəyəndə həmən kanonu yamsılayırdı (55). Özü də danışıq dilində səlis nitq dilin sözlərini və qrammatikasını düzgün söyləmək olduğu kimi, miniatür sənətində də yaxşı çəkmək uyğun kanonu düzgün təkrar etməyə bərabər idi. Deməli, miniatür rəssamı çox vaxt çalışırdı ki, onun çəkdiyi fiqur və s. uyğun dil kanonuna məsafə baxımından ən yaxında dursun. Kanon aydın strukturludur, deməli, işıqlıdır. Ona görə özünün kanonik örnəyinə yaxın olan da işıqlı olmalı idi. Bu baxımdan, miniatür tekstlərində kölgədən istifadə edilməməsi, yəni onların maksimal Yüklə 2,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|