Microsoft Word orta-esir-estet doc
Yüklə 2,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Klassik poeziada dil və tekst
59 vahidləri kimi belə bildiriciləri yox, insan pozalarının, bütün nəsnələrin görükdürücülərini götürmüşdük. Halbuki minimal fiqurları nəzərə alsaq, onların törətdyi göz, tel, qılınc tiyəsi kimi insan, nəsnə kəsimlərinin bildiricilərini də miniatür lüğətinə aid etmək olar. Danışanda sözlərin birləşməsindən deyimlər yığıldığı kimi üz, alın, burun (68) formaları ilə çiyin görükdürücülərinin birləşməsi də «insan» deyilən mürəkkəb bildiricini qurur. Beləliklə, miniatür dilinin bildirici fonduna hansı tip göstəricilərin düşməsinin iki variantı ilə rastlaşmaq olar. Birinci variantdan çıxış etsək, miniatür lüğəti insan və heyvanları, bitkiləri, bütöv nəsnələri bildirən ikonik bildiricilərin invariant toplusu olacaq. İkinci variant isə imkan verir ki, insan və b. olayların kəsimlərini, parçalarını görükdürən bildiriciləri miniatür lüğətinə yığaq. Bu variantlardan hansının məhsuldar, verimli olmasını tapmaq üçün ayrıca araşdarma aparmaq gərəkdir. Bəlkə də hər iki variantı sintez etmək daha doğru olar. Təbii dilin özündə belə sintezin analoqu var. Dilçilər bəzən danışıq dilinin lüğətinə yalnız sözləri yox, frazeologiyaları, tipik söz birləşmələrini də aid edirlər. Eləcə də miniatür bildirici fonduna qol, çiyin, qaş-göz kimi sözə uyğun bildiricilərlə yanaşı, həmin bildiricilərin birləşməsindən çıxan tipik insan duruşu, oturuşu göstəricilərini də salmaq olar.
Danışıq dilindən üzdə kəskin ayrılan davranış və təsviri sənət bildirici sistemlərində də dil və tekst qatlarının olduğunu gördük. Semiotikada təbii dildən fərqlənən bildiriciləri özünə toplayan dil sisteminə (yəni lüğət və sintaksis toplusuna) kod da deyilir. Bu zaman semiotik sistem kod və tekst qatlarına ayrılır. «Davranışın, miniatürün dili» deyiminin mənasını yetərincə mənimsədikdən sonra deyə bilərik ki, danışığın dil sistemini anlatmaq üçün kod anlayışını işlədəcəyik. Semiotikada incəsənət növlərinin hər birində tekstlər sırasından onun dilini ayırmaq üçün «bədii kod» anlayışı (teatırın, kinematoqrafın bədii kodu) işlədilir. Kod anlayışı şifrələyərək bağlamaq, şifrəni açmaq prosesini ayırdığı üçün bəzən onu demək əlverişli olur. Düzdür, semiotika elmini başa düşməyən heç cür anlaya bilmir ki, nəyə görə, tutalım, rəssamlıq əsərini şifrələnmiş sayıb, sonra da belə hesab etməlidir ki, qavrayışı ilə bu şifrəni açır. «Tabloda onsuz da hər şey aydındır», halbuki şifrə nəsə mənası gizli olan işarəni bildirir. Ancaq bu etirazları söyləyən kəs bilməlidir ki, morze şifrələrini yaxşı bilən rabitəçi verilən teksti «su kimi içəndə» də belə düşünüb-duymur ki, nəsə mənası gizli olan sirləri açır. O biri yandan, incəsənət əsəri ona görə şifrələnmiş teksdir ki, onu, yalnız öz kodu ilə açanda düzgün bilgi verir. XVI yüzil çinlisi üçün Avropa portretlərindəki işıq-kölgə təzadları anlaşmaz idi. Portretdə üzə düşmüş kölgə onun gözündə anlaşmaz ləkə kimi görünürdü (69). Film gerçəkliyə çox oxşayan teksdir. Bununla belə, kinematoqrafın kodu ilə tanış olmayan tamaşaçı (yəni heç vaxt kinofilm görməmiş adam) bədii filmə baxanda çaş-baş qalır. Kino ilə ilk tanış olanlar iri planda göstərilən üzü bədənsiz sayırdılar (70). Eləcə də Ortaçağ adamı üçün sərbəst şeir heç cürə poetik tekst deyildi. Bildiricilər sistemində dil rolunu oynayan özəl kodun olduğunu göstərdikdən sonra yenidən danışıq dilinə qayıdanda ilk baxışda paradoksal görünən belə bir düşüncəni yenidən təkrar etmək istərdik: danışıq dilinin əsasında qurulmuş bədii ədəbiyyatın öz dili, öz kodu var. Bu kod heç də danışıq dilinin eyni deyil və ondan xeyli fərqlənir. Deməli, azərbaycanca yazılmış poetik teksti Azərbaycan dilinin lüğəti və qrammatikası vasitəsi ilə açanda alınan mənalar cümlələrin hərfi mənası olacaq, bədii koddan yığılmış əsl poetik mənalarsa bilinməz qalacaq. Sözsüz, biz şərti olan təbii dili poetik dildən ayırırıq. Canlı həyatda poetik dil danışıq dilindən yığılıb öz mürəkkəb, çoxqatlı quruluşunu alır və sonra danışığa əks təsir edib, tapdıqlarının bir çoxunu ona verir. Məsələn, bənzətmə prinsipi təbii dildən götürülsə də, öz imkanlarını bütünlüklə poetik praktikada açır. Poeziyada həmin prinsip sayəsində əldə edilmiş bir çox məcazlar təbii dildə geniş işlənməklə o qədər bu dilin öz faktına çevrilir ki, onun ilk dəfə harada, - poetik dildə, yoxsa adi danışıqda yarandığını tapmaq çətin olur.
60 Danışıq dili ilə poetik dilin ilişgilərini anlamaq üçün başqa bir semiotik hadisəni analogiya kimi götürmək olar. Kino sənəti gerçəkliyə oxşarlıq baxımından ən inandırıcı sənət növü sayılır. Ona görə də belə görüntü yaranır ki, kinofilmi başa düşmək, ondakı ikonik bildiricilərin nəyi bildirdiyini anlamaq üçün gerçəkliyi gözlə görüb nəsnə və olaylar haqqında yaddaşa təsəvvürlər yığmaq yetərlidir. Müəyyən mənada, doğrudan da belədir. Biz həyatda hirslənən, tələsik gedən adamların necə olduğunu bildiyimiz üçün filimdə personajın hirsləndiyini, getdiyini anlayırıq. Kinonun semiotikası ilə məşğul olmuş ünlü italiyan şairi və rejissoru P. P. Pazolini məhz bu ilişgini nəzərə alıb hesab edirdi ki, kino dilinin bildirici fondu, lüğəti kinonun mənsub olduğu topluma aid tipik nəsnə və hadisələrdir. Ona görə də Avropa gerçəkliyi ilə bağlı olan kino dilinin sözlüyünə, tutalım, dəvə görkü daxil deyil. Əgər bir Avropa filmində dəvə göstərilirsə, bu, bir adamın öz danışığında yabançı sözü işlətməsinə bənzəyir (71). Y. Lotman kino dilinin özəllikləri ilə biğlı kitabında kino ilə geçəkliyin semiotik ilişgilərini daha mürəkkəb proses kimi öyrənirdi. O göstərirdi ki, texniki araçlar səyəsində özünü gerçəkliyə çox oxşatmış kino dili gerçəklikdən ayrılmaq üçün, gerçəklik olmadığını sübut etmək üçün fransız rejissoru Melyesdən başlayaraq dünyanın görünən tərəfi ilə mübarizəyə girişir (72). Kinofilmdəki görükdürücülərin (epizodların) göstərilən dünya faktlarına tam bərabər olmadığını və deməli, kinolüğətin gerçəklikdəkilərdən fərqini göz önündə saxlamaq üçün min cür fəndlərə əl atırlar. Ən gözlənilməz rakursdan göstərmək, optik deformasiya, yavaşıdılmış və ya becidləşdirilmiş hərəkət, kontrapunkt, montaj buna örnək ola bilər. Kino dilinin sadalanan araçlarının hamısı nəsnənin təsvirinə elə mənalar verə bilir ki, gerçəkliyin özündə həmin nəsnəni biz bu mənalarda heç vaxt görmürük. Zərbə üçün qaldırılmış qəmə gerçəklikdə təhlükə, qorxu mənalarını bildirir və filmdə eyni vəziyyət göstəriləndə qəmənin təsviri bu mənaları saxlayır. Ancaq Bertoluççinin «Konformist» filmində faşist agentlərinin mindiyi qara minik maşınları (30-cu illər modeli) kameranın hərəkəti, rakurs vasitəsi ilə elə hala salınır ki, faşizmin qorxunc bildiricisinə çevrilir. Həmin avtomobillərin özü faşist atributu kimi qavranılır. Kino dili öz lüğətini gerçəkliyin görünən, eşidilən tərəflərinə qarşı qoyandan sonra yenidən gerçəkliyə qayıdır. Sonucda heç nə artırmadan dünyanı göstərən, sənədliliyə can atan ayrı-ayrı filimlər yaranır (73). Oxşar vəziyyəti biz bədii dillə poetik dil arasında da görə bilərik. Əgər adi danışıq dilini gerçəkliyin görülən, eşidilən tərəfinin yerinə qoysaq, poetik dil gerçəkliyin bu tərəfindən özünü fərqləndirməyə çalışan kino dilinin mövqeyində duracaq. Doğrudan da, poetik dilin bədii bildiricilərinin bir çoxu adi danışıq dilinin lüğəti ilə ziddiyətə girib onunla mübarizə aparır. Götürək Fizulinin bir qəzəlindən aşağıdakı beytləri:
Bu beytlərdə olan «qönçeyi xəndan» (gülən qönçə), «sərvi-xuraman», «ləli-dürəfşan» (dür saçan) kimi söz birləşmələri danışıq dilinin lüğətindəki mənalarından fərqli anlamlar bildirirlər. Qönçə ağzı, sərvi-xurman gözəlin düz qamətini, ləli-dürəfşan arasından dişləri parıldayan dodaqları anladır. Bütün bu poetik bildiricilərdə lüğəti məna üstünə əlavə mənalar yığılır. Poetik sözlüyün danışıq dilinin lüğətindən fərqlənmək, onunla eyni olmamaq cəhdləri təbii dili dağıtmağa yönəlmir. Tərsinə, poetik lüğətin sayəsndə təbii dilin sözləri öz imkanlarını geniş şəkildə açır. Adi dilin lüğəti tapmacalar, məsələlər sayəsində də zənginləşir. Ancaq bu işi poetik lüğət daha yüksək səviyyədə görür. Ortaçağ Azərbaycan poeziyasında bədii dilin danışıq dilindən ayrılmağa can atmasını aydın şəkildə izləmək olar. Bu mənada Ortaçağ poeziyası bütünlükdə bədii dil və danışıq dili ilişgilərini
Yüklə 2,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|