Microsoft Word orta-esir-estet doc

 

75

51. Bax: E. G. Bertelğs. Nekotorıe zadaçi izuçeniə tvorçestva Nizami. - «Vıdaöhiesə russkie uçeçıe 

i pisatel o Nizami Qənjevi». B., 1981, s. 22. Nizami dövründə hökümdarın mədhi ilə bağlı bax: A. 

E. Kremskiy. Nizami i eqo sovremenniki, B., 1983, 5 qlava. 

52. Nizami Gəncəvi. Sirlər xəzinəsi, s. 45-46.  

53. Bax: D. S. Lixaçev. Pogtika drevnerusskoy literaturı. M., 1979, 2 qlava. 

54. Ortaçağda dini ehkamlarla, dövlətə xas qanunlarla düzümlənmiş rəsmi ictimai sistemi qeyri-

rəsmi mədəniyyət gulüşdən və başqa lağlağı formalardan istifadə edərək tərs üzünə çevirirdi, 

məsxərəyə qoyurdu (bax: M. Baxtin. Tvorçestvo Fransua Rable i narodnaə smexovaə kulğtura 

srednevekovğə i Renessansa. M., 1965, s. 7-11 və sonrakı s.).  

55. Nizami Gəncəvi. Leyli və Məcnun, s. 68. 

56. Yenə orada, s. 82. 

57. Yenə orada, s. 120. 

58. Yenə orada, s. 130.  

59. Yenə orada, s. 137. 

60. Yenə orada, s. 138.  

61. Yenə orada, s. 171-172.  

62. Yenə orada, s. 175. 

63. Yenə orada, s. 78. 

64. Məcnun ilə sufi görkünün nə qədər yaxın olmasına dürlü dəlillər tapmaq olar. Füzulidə bu 

yaxınlıq xeyli aydındır. Ancaq elə Nizaminin özündə də Məcnunun dilinə sufisayağı deyimlər 

verilir. Məsələn, o özü haqqında deyir: 

 

     O adam ki iki dünyaya sığmaz, 

     Bir köynəyə necə sığar, bilmirəm? (Yenə orada, s. 74).   

  

Bildiyimiz kimi, Nəsimidə də iki dünyaya sığmamaq təsəvvüf motivlərindəndir.  

65. «Afaqnamə»də mikrokosmla makrokosm arasında axtarılan eyniliklər dünyanın dörd 

ünsüründən biri sayılan atəşlə insandakı sevgini eyniləşdirməyə əsas verir (bax: Afaqnamə -«Pətğ 

filosofskix traktatov po tema Afak va Anfus». M., 1970, s. 6-7. 

66. Afaqnamə, s. 7.  

67. Abu Xamid alğ-Qazali. Voskrehenie nauk o vere. M., 1980, s. 125. Haqqında danışdığımız sufi 

plastikasının Ortaçağda antitezi kimi başqa davranış tipləri vardı. Məsələn, fütüvvət və əxi əhli bəzi 

dünyagörüşü amilləri baxımından sufizimlə bağlı olsalar da, öz igidlik, əzilənlərin dadına çatmaq 

ideallarına görə yenə sufi plastikasına zidd duran davranışda hərəkət edirdilər (fütüvvət haqqında 

bax: Məhənməd Riyaz xan. İran və İslam cahanında fütüvvət hərakatı (fars dilində). - «Ədəbiyyat 

və İslami elmlər fakültəsinin jurnalı». № 36, 1973, s. 625; Əxilər haqqında isə bax: Akad. V. A. 

Qordlievskiy. İzbrannıe soçineniə. 1 t. M., 1960, s. 136-137, 139). 

68. Məsələn, başqalarının yanında başı diz üstə qoymaq kədəri bildirirdiyi üçün Tusi onu yaxşı 

saymırdı (bax: Xacə Nəsirəddin Tusi. Əxlaqi… s. 163). Təsəvvüfdə isə, gördüyümüz kimi, belə 

pozalar dünyagörüşü üçün önəmli olan müsbət mənanı bildirirdi. Eləcə də başqalarından qırağa 

çəkilib, küncdə yaşamağı Tusi pis saydığı halda (yenə orada, s. 179), sufilər üçün bu ən fəzilətli 

yaşayışın bildiricisi olurdu (bax: Marağalı Əvhədi. Cami cəm, s. 21, 152-154).  

69. «Davranış» anlayışının semiotikasını mənimsəmək üçün «özünü aparmaq tərzi», «rəftar etmək 

tövrü» kimi deyimlərin mənalarını həmin anlayışa yığmaq gərəkdir. Hər iki deyimdə alternativlik 

nəzərdə tutulur. Yəni «özünü aparmaq tərzi» deyimində belə bir məna gizlənirdi ki, həm bu cür, 

həm də o cür özünü aparmaq olar, ancaq bu cür daha düzgündür (əlverişlidir). Rəftar etmək tövrü 

həm başqası ilə davrnmağın, həm də hər hansı bir nəsnə ilə davranışı nəzərdə tutur. Əgər bir nəsnə 

özü simvoldursa (məsələn, hədiyyələr), onunla davranışın işarəliyi, bildiricililiyi daha tez diqqəti 

cəlb edir. Davranışın işarə, bildirici olduğunu biz teatırda daha aydın görürük. Yaxşı tamaşaçı 

səhnədə aktyorun etdiklərinə müəyyən mənanı bildirən bildirici kimi baxır.  

70. Xacə Nəsirəddin Tusi. Əxlaqi… s. 159.  

---

 

76

71. Əxlaqın belə kontekstdə, yəni fəlsəfi müddəalarla, ictimai-iqtisadi, siyasi hadisələrlə sıx 

bağlılıqda öyrənilməsinə dolğun örnəklər kimi aşağıdakı əsərləri göstərmək olar: Dj, Mustafaev. 

Filasofskie i gtiçeskie vozzreniə Nizami. B., 1962; Z. B. Qeöhev. Gtiçeskaə mıslğ v Azerbaydjan. 

B., 1968.         

72. Bax: I fəslin 17-ci izahı.  

73. Dursun Yıldırım. Edebiyyatda Bektaşi tıpına Bağlı Fıkralar. Halk Edebiyyatı Dizisi, 2, s.   

   76.  

74. Füzuli. Leyli və Məcnun. - Əsərləri, II c. B., 1958, s. 38. Bir də s. 40-a, 67-yə baxın.  

75. Bax: Ö. Lotman. Tezisı k probleme «İskusstvo v rədu modeliröhix sistem» – “Turudı po 

znakovım sistemam», 3, s. 133-136. 

76. Bax: Mirzə Abbaslı. Şah İsmayıl Xətainin ömür yolu miniatürlərdə. B., 1981, s. 23. 

77. Nizami Gəncəvi. Yeddi gözəl. B., 1983, s. 95-106. 

78. Bax: Z. M. Buniətov. Qosudarstvo atabekov Azerbaydjana. B., 1978, s. 23. 

79. Yenə orada, s. 64.  

80. Rəşidəddinin “Cami ət-təvarix” əsərində də tarixi davranışın aktları yığcam təsvirlərdə verilir.  

81. Gvliə Çelebi. Kniqa… Vıp. 3, s. 120. 

82. Yenə orada, s. 126. 

83. Bax: Q. M. Kerimov. Şariat i eqo… s. 68.  

84. Y.E. Bertels yazır ki, IX yüzildə zahidanə davranışın inkişaf və dəbdə olması ona gətirib 

çəxarmışdı ki, zahiri mömünlük yaxşı satılan mala çevrilmişdi. Hətta “bakkaun” adlanan bir təriqət 

əmələ gəlmişdi. Adının mənası “ağlayanlar” idi. Onun başlıca davranış bildiriciləri sızlayıb-

ağlamağı bildirirdi. Məlamətçilər bakkaunun ziddinə olaraq mömünlüyün davranışlarından arınıb 

mömünlüyü daxili sirr kimi saxlamağa çalışırdılar. Onlar həmin sirri yaxşıca gizlətmək üçün və 

özləri haqqında yanlış təsəvvür oyatmaqdan ötrü hətta suçlu, sünnəni pozan adamların 

davranışından istifadə edirdilər (bax: E.G. Bertelğs. İzbrannıe trudı. Sufizm.., s. 30-31).  

85. Belə gizlətmələrə şiələrdə «təkiyyun» (ehtiyatlılıq) və ya “kitman” (gizlətmək) deyilirdi (bax: İ. 

P. Petruşevskiy. İslam… s. 268-269).  

86. Bax: Gvliə Çelebi. Kniqa… Vıp. 3, s. 115. 

87. Bax: Abu Xamid al-Qazali. Voskrehenie nauk… s. 278. 

88. Bax: İ fəslin 91-ci izahı. 

89. İndiki çağda «detektiv roman / sosial-psixoloji roman» qarşıdurumu oxşar prinsipə söykənir. 

Detektivdə hadisəçilik qoymur ki, sosial problemilər, psixoloji durumlar, yaşantılar geniş 

işıqlandırılsın. 

90. Dastani–Əhməd…, s. 19.   

91.Ortaçağ Azərbaycan ədəbiyyatı üçün bir paradiqma (örnək-model) kimi də «Kitabi-Dədə 

Qorqud»u götürmək olar. Nəticədə bəzəksizliyə, davranışları sadalamağa yönəlmiş «qisseyi-Yusif», 

«Əsrarnamə» kimi əsərlər həmin paradiqma əsasında qurulmuş tekst varianları kimi görünəcək 

(həmin mətnlərdən parçalar bu kitabda verilmtşdir: T. İ. Hacıyev, K. N. Vəliyev. Azərbaycan dili 

tarixi. B.,1982.)   

92. Türk dilinin sadəliyi ərəb dilinin bəzəkliyinə, fars dilinin qayə dili olmasına qarşı qoyulurdu.  

(bax: Akad. V. V. Bartolğd. Soç., 11 t. M., 1964, s. 204).  

 93. Kitabi-Dədə  Qorqud dilinin bu xüsustyyətləri haqqında bax:Kamil Vəliyev. Azərbaycan dilinin 

poetik sintaksis. B., 1981, s. 16-17 ,19. 

 94. Bax: E.G. Bertelğs. Nizami i Firduosi. – «Vıdaöhiesə russkie uçenıe…», s. 127-128, 137.  

 95. Nizami Gəncəvi. Sirlər xəzinəsi, s. 171-174. 

 96.  J. Lotman göstərir ki, hər hansı dialoqun baş tutması üçün tərəflərin yaddaşında ortaq bilgilər 

olmalıdır. Onlar imkan verir ki, həmsöhbətin də bildiyi fakt təfərrüatı ilə izah edilməsin. (bax:Ö. 

Lotman. Tekst i struktura auditorii.-«Trudı po znakovım…»)-İX. Tartu, 1977. 

97. S.N. Qriqorən. İz istorii i filosofii Sredniy Azii i İrana Vİİ-Xİİ vv. M.,1960, s. 63,    

     76. 

---