Microsoft Word orta-esir-estet doc

 

77

98. Orta yüzillər Avropasında mikrokosmla makrokosmun ilişgiləri haqda bax: A.Ə.Qureviç. 

Kateqorii  srednevekovoy kulğturı. M., 1972, s. 52-56, 61-66; Müsəlman Doğusunda mikrokosmla 

makrokosmun ilişgisi «kiçik aləm», «böyük aləm» anlayışları arasındakı əlaqə ilə verilirdi. 

99. T.İ.Hacıyev, K.H.Vəliyev. Azərbaycan dili… c. 131. 

100. J. Lotman  göstərir ki, orta yüzillərdə dünya söz kimi, yaradılış aktı isə işarənin, sözün 

yaradılması kimi başa düşülürdü. Ona görə də burada dünyanı anlamaq olaylar arasındakı 

bağlantılara fikir verməkdən çox, sözün məna dərininə gedilirmiş kimi dünyanın semantik dərininə 

sirayət etməkdən ibarət idi. Orta əsr dünyaşəkli gerçəklikdəki müxtəlif olayları sinonim sayıb, bir 

mənanın (məsələn, Allahın) ayrı-ayrı işarələri kimi verirdi (bax: Ö. Lotman. Statği po tipoloqii 

kulğturı. Tartu, 1970, s. 17-18). 

101. Freydə görə, yuxuda görülənlər bilincaltına (şüuraltına) sıxışdırılmış istək və s. simvollarıdır. 

Özü də bu simvolların çoxu mif, nağıl, əski inam obrazları ilə ekizdirlər. Freydin fikrincə, yuxu 

simvolları tiplərinin sayı məhduddur və əsasən bədən, ata-ana, bacı-qardaş, oğul-uşaqla, ölüm-

dirimlə bağlı olanları əhatə edir. Doğum, adətən, su ilə münasibətdə verilir. Oxşar şəkildə mif və 

əfsanələr də suya düşmə, sudan çıxma ilə anadan olmanı simvolizə edir. Məsələn, akkadlarda 

Sarqon, yəhudilərdə Musa peyğəmbər çay ilə axan səbətdən tapılır. (bax: Ziqmund Freyd. Leküii po 

vvedeniö v psixoanaliz. M. – Petroqrad, 1923, s.159-160). Göstərilənlərdən bir nəticə çıxarmaq 

olar: insanın iç dünyasında əski mədəniyyətdən çoxlu simvollar qalıb gizlənir. Ona görə də 

xalqımızın yuxu yozumunda istifadə etdiyi təsəvvürlər bir vaxtlar mif və ovsunla bağlı olduğu üçün 

həmin təsəvvürləri toplayıb nəşr etmək qədim mədəniyyətimizi öyrənmək üçün çox əhəmiyyətlidir. 

102. Mağaralı Əhvədi. Cami-cəm, c. 135-136. 

103. Zidd tərəflərin bir-birinə keçməsi Platonun «Fedon» dioloqunda önəmli yer tutur. Burada 

Sokrat ölümdən diriliyin, dirilikdən ölümün doğmasını sübut etməyə çalışır (bax: Platon. Soç., İİ t. 

M., 1970, s. 30-31). Oxşar ideyanı əski Çin filosofu Çjuan-tsızı ölümün diriliyə, diriliyin ölümə, 

təsdiqin inkara, inkarın təsdiqə keçməsində göstərməyə çalışırdı (bax: Antoloqiə mirovoy filosofii. İ 

t., İ ç. M., 1969, s. 215). 

104. İz nauçnoqo naslediə O.M.Freydenberqa. – «Trudı po znakovım…» - Vİ Tartu, 1973, c. 490-

497. 

105. Molla Nəsrəddin lətifələri. B., 1956, s. 29-32. 

106. Yenə orada, s. 99. 

107. Bax: Ö.Lotman. K probleme tipoloqii… s. 34-36. 

108. Bax: M.F.Axundov. Əsərləri, İİ c., B.,1961, s.255. 

109. Bax: M.F.Axundov. Əsərləri, İİ c., s. 192-193. 

113. A. Mol yazır ki, hər hansı bir formanı x, y koordinatlarında yerləşmiş nöqtələrin müəyyən 

ardıcıllığına aparıb çıxarmaq olar (bax:A.Molğ, V.Fuks, M.Kassler. İskusstvo i GVM. M., 1975, s. 

22). 

114. Bax: Prof. A.O.Makovelğskiy. Drevneqreçeskie atomistı. B. 1946. s. 225-227. 

115. Əşşarilərin bu konsepsiyası və onun tənqidi Maymonid tərəfindən işıqlandırılmışdı (bax: 

Maymonid. Putevoditelğ koleblöhixsə. – S.N.Qriqorən. İz istorii filosofii… s. 286-300). 

116. L. Massinyon əşşarilərin bu fəlsəfi fikrini bütün Ortaçağ müsəlman mədəniyyəti üçün 

uneversallaşdırır (bax: L.Massinğen. Metodı  xudojestvennoqo vırajeniə u musulğmanskix narodov. 

– «Arabskaə srednevekovaə kulğtura i literatura». M., 1978, s. 49-55). Halbuki dünyanı dayanıqlı 

şəbəkələrdə göstərən aristotelçi ideyalar Fərabinin, İbn Sinanın, İbn Rüşdün, Bəhmənyarın 

sayəsində Şərq fəlsəfi düşüncəsinə az hakim olmamışdı. 

117. Bəzi mütəxəsssislər başqasını deyil, özünü bildirən belə nəsnələri də işarə və ya avtoişarə 

adlandırırlar. Əslində isə nəsnə bu halda özünü bildirdiyi üçün işarə olmur, qohum cismlərin 

bildiricisi kimi işarəyə çevrilir. 

118. Bax: V.V.İvanov. Oçerki po semiotiki v SSSR. M., 1976, s. 147-149. 

119. Bax: David Wade. Pattern in islamic Art New York? 1976 p. 7-10. 

120. Dil işarələrinin konvensional xarakteri ilə bağlı E. Benvenist bəzi düzəlişlər vermişdi (bax: 

Gmilğ Benvenist. Obhaə linqvistika. M., 1974, s. 90-96). Ancaq bizim problemlə bağlı bu düzəlişi 

nəzərə almağa ehtiyac yoxdur. 

---

 

78

121. Sözsüz, «Kitabi-Dədə Qorqud», «Dastani-Əhməd Hərami» kimi mətnlərin sözü 

mürəkkəbləşmiş mənalardan uzaq idi. Elə ona görə də bu növ tekstlər daha çox oğuz arxaikasının, 

əski ruhun Ortaçağa keçib periferik hadisə kimi burada yaşaması idi. 

122. Bax: Sadr ad-Din Ali al-Xusayni. Axbar ad-Doulat as-Seldjukiyya (zubdat-at-tavarix). M. 

1980, s. 29, 43. 

123. Bax: K.Marks i F.Gnqelğs. Ob istusstve. İ t. M., 1983, s. 345. 

124. Bax: Raşid ad-Din. Sbornik letopisey. İ t., kn. 2. M.-L., 1952. s. 27-28, 50. 

125. Nizami Gəncəvi. Xosrov və Şirin, s. 25. 

126. Füzuli. Leyli və Məcnun, s. 16-17, 22. 

127. Bir çox Azərbaycan şairlərində gözəlin üzünün kitab, naxaşlanmış, yazılmış səhifə simvolunda 

bildirilməsi həm hərfin estetik cazibəsi ilə bağlı idi, həm də gözəlliyin müstəvi, kitab kimi oxunması 

təsəvvürünü canlandırırdı. 

128. Bax: M.F.Axundov. Əsərləri. İİ c., s. 203; Sabir. Hop-hopnamə. B., 1980, s. 37. 

129. Nəsimi. Seçilmiş əsərləri, s. 28. 

130. Yenə orada, s. 178. 

131. Füzuli. Leyli və Məcnun, s. 13. 

132. Prof. Qasımzadə Füzulinin fəlsəfi görüşlərində məcaza münasibəti belə izah edir: «Şairin 

nəzərincə, məcaz həqiqətin görünüşü, obrazlı desək, həqiqət günəşinin nuru, işığı, parıltısıdır» 

(F.Qasımzadə. «Qəm karvanı», yaxud zülmətdə nur. B., 1968, s. 17). 

133. «Azərbaycan klassik ədəbiyyatı…» İ c., s. 485. 

134. Oxşar durum sonralar da təkrar olunur. Məsələn, azərbaycanlı kütlələr üçün anlamadıqları ərəb 

dilində Quranı oxunyan kəs ruhani  çətin  tekstləri bilən kahin kimi idi. 

135. Orta əsrlərdə dil işarələrinin işarə olmasını anladan başlıcı vasitələrdən biri tapmaca, bilməcə 

idi. Onlar haqqında V.V.İvanov, V.N.Toporov  belə nəticəyə gəlirlər: Tapmaca təbii dildə qeyri-

metaforik şəkildə təsvir edilən nəsnə və bütöv vəziyyətlərin metaforik obrazlarını qurur. Ona görə 

də tapmacadakı metaforik təsvirə dilin çevikliyinin artırılması kimi baxmaq olar. (V.V. İvanov, 

V.N.Toporov. K opisaniö nekotorıx ketskix semiotiçeskix sistem. – «Trudı po znakovım…» – İİ. 

Tartu, 1965, s. 134). 

136. Nəsimi. Seçilmiş əsərləri, s. 156. 

137. Bax: Abu Xamid al-Qazali. Voskrehenie nauk… s. 102-103.  

138. N.V.Abaev. Arxaiçnıe formı reliqioznoy teorii i praktiki v çanğ-buddizmi. – «Buddizm i 

srednevekovaə kulğtura narodov Üentralğnoy Azii». Novosibirsk, 1980, s. 163-167. 

139. Yenə orada, s. 166-167; M.Popov. «Spasitelğnaə» missiə dzenğ. – «Nauka i reliqiə», № 19, 

1979.    

140. Bax: Abu Ali İbn Sina. İzbr. Proiz İ t. Duşanbe, 1980, s. 197. 

141. Vax: Baxmanyar al-Azerbaydjani. At-taxsil (Poznanie). B., 1983, s. 25. 

142. Mirət əl-mühəqqikin (fars dilində). - «Pətğ filosovskix traktatov…» s. 33. 

143. Vax: A.Y.Kaziyev. Xudojestvennoe oformlenie azerbaydjanskoy rukopisnoy kniqi Xİİİ-XVİİİ 

ə. M., 1977, s. 55-56. 

144. Sadiq bəy Əfşar. Qanun üs-süvvər. B., 1971, s. 16. 

145. Nizami Gəncəvi. Xosrov və Şirin, s. 78. 

146. Oxşar problem Bizansda kəskin şəkildə dururdu. İkona düşmənləri əslində rəqiblərini ikonik 

işarə ilə onun obyektini eyniləşdirməkdə suçlayırdı. Bu ittihamı danmaq üçün ikona tərəfdarları 

ikonaların semiotik aspektini, işarənin obyektdən fərqini öyrənməyə başlamışdılar (bax: 

V.V.Bıçkov. Vizantiyskaə gstetika, M., 1977, İİİ fəs.). 

147. Nizami Gəncəvi. Yeddi gözəl. s. 64. 

148. Sadiq bəy Əfşar. Qanun… s. 19. eyni ideyanı Nəsrəddin Tusidə də görmək olar (bax: Xacə 

Nəsrəddin Tusi. Əxlaqi… s. 110). 

149. Bu məsələ «incəsənət və təbiət» probleminə aiddir. Həmin problem Antik və uzaq Şərq 

estetikasında geniş müzakirə edilmişdi. Yapon estetikasında isə təbiətin incəsənətə münasibəti 

məsələsi çox maraqlı nəticələrə gətirib çıxarmışdı (bax:Q.P. Qriqoreva. Əponskaə xudojestvennaə 

tradiüiə. M., 1979. İV fəs.). 

---