Microsoft Word orta-esir-estet doc
Yüklə 2,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- I Fəsl. Bildiricilərə düzülmüş estetik mədəniyyət
- İnsana
4 materiallarını da mənimsəyə bilər. Ortaçağ Azərbaycan estetik mədəniyyətində fəlsəfənin, estetikanın öyrəndiyi faktlarla yanaşı, yalnız semiotik həssaslıqla, duyğunluqla ayırd ediləsi strukturlar da var. Bu kitabda həmin strukturlara ayrıca diqqət verilmişdir.
5
«Semiotika» işarə, bildirici, əlamət mənasını verən yunan sözündən yaranmış termindir və bildiricilər, işarələr sistemini öyrənən elmin adıdır. Bu elm bildiricilərin özəlliklərini, əlaqələndirilməsini və onların işlənmə, alınma mexanizmini öyrənir. Semiotikaə görə, öz maddiliyindən başqa nəyisə bildirən hər hansı duyulan nəsnə həm də işarədir. İşarə bildirən olduğu üçün ona bildirici də deyə bilərik. Biz «işarə», «bildirici» sözlərini sinonim kimi işlədəcəyik (1) Necə olur ki, işarə özündən başqa nəyisə, bildirir? Bu ona görə baş verir ki, bildiricinin mənası, anlamı var. Məsələn, Azərbaycan dilinin sözlüyündə «göz» səs cərgəsi insanların görmə üzvlərinin ümumiləşdirildiyi məna ilə bağlı şəkildə verilir. Ona görə də bu səs sırası ilə hər bir azərbaycanlı öz həmsöhbətinin şüurunda həmin ümumi mənanı canlandırır və eyni zamanda - yeri düşəndə bu məna hər hansı bir adamın konkret gözlərini də özündə göstərir. Bəs bu necə olur? Əgər mən bir kəsi tanıyıramsa, həmsöhbətim onun görmə üzvünü bildirmək üçün «gözləri» sözünü işlədirsə, bilincində (şüurumda) «gözlər» səs cərgəsinin sayəsində «görmə üzvü» mücərrəd təsəvvürü yaranır. Həmsöhbətimin danışığından söhbətin mənim tanıdığım həmin adamdan getdiyini bildiyim üçün o an yaddaşımda bu adamın gözlərinin forması, rəngi, ifadəsi canlanır. Beləliklə, üçpilləli proses baş verir: a) səs forması; b) səs formasının assosiativ şəkildə şüurda canlandırdığı ümumi məna; v) yaddaşda qalmış konkret adamın gözləri haqqında təsəvvürün oyanması. Bu üç pillənin bir-birini çəkməsi sayəsində tanıdığım adam gözləri ilə mənə anladılır. Bəzən «göz» sözü tanımadığım adamın da gözlərinin görüntüsünü bilincimdə canlandıra bilər. Məsələn, həmsöhbətim öncələr heç vaxt görmədiyim adamı göstərib «gözlərinə bax» deyəndə sözün mücərrəd mənası ilə gördüyüm konkret gözlər bilincimdə sintez olunur. Üzünü heç vaxt görmədiyim və mənə göstərilməmiş adamın gözlərini uyğun sözlə konkret şəkildə anlatmaq üçün «göz» sözü başqa sözlərlə bağlantıda verilir. Məsələn, Nizami Gəncəvi poemasında işlədilən «türk gözləri» konkret göz tipini, Orta Asiya türklərinin irqi özəlliklərindən birini verən göz biçimini bildirir:
Şirinin dilindən qəzəl oxuyan Nəkisanın bu beytindən aydın olur ki, Ortaçağda türk gözəlinin gözləri həm «göyçəklik», həm «məğrurluq», həm də «özünü üstün saymaq» anlamlarını «dalğalandırırdı». Ona göbrə də Şirin gözlərindən «axan» bu ədasına görə Xosrovdan üzr istəyirdi. Beləliklə, Nizami həmin mənalar sayəsində konkret göz görüntüsünü yaradırdı. Ortaçağ poeziyasında geniş yayılmış bənzətmələr sözün ümumi lüğəti mənasından nisbətən konkret görklərə (obrazlara) gətirib çıxarırdı (o başqadır ki, XIX-XX yüzillər ədəbiyyatının görklərinə baxanda bu poeziyanın konkretliyi xeyli az idi). Semiotikada bildiricilərin düzülməsindən törəyən və başqalarına məlumat, bilgi «axıdan» sıraə tekst deyilir. Bunu yadda saxlamaq gərəkdir ki, semiotika üçün tekst yalnız sözlərdən düzülmüş yazılı mətn deyil (beləsinə «diskurs» da deyirlər). Davranış bildiricilərinin hansısa bilgi verən ardıcıllığı da, miniatür əsəri də, memarlıq tikilisi də tekstdir. Onu da deyək ki, semiotika danışıq dili (nitq) və bu dildən qıraq bildiricilər sistemini öyrənir. Semiotikaə görə insan üzü, insan bədəni, davranışı, paltar, eləcə də şəkillər, naxışlar, təbiət olayları, memarlıq abidələri və s. onları qavraən adama bu və ya başqa sıxlıqda yığılmış, düzülmüş bildiricilər sırası kimi bəlli olur. Yəni hamısı öz formaları ilə adamlara hansısa mənalar bildirir. Orta əsr şairlərinin qəzəllərindən aydın olur ki, onlar sevgililərinin gözlərini çox vaxt qəmzənin, hiylənin, ovsunun və s. bildiricisi kimi qavrayırdı:
6
Nəsimidən gətirdiyimiz bu beytdə gözəlin ala gözləri hiylə (al) bildirərək aşiqin bilincində güclü duyğular törədir. Çox maraqlıdır ki, Klassik poeziyada belə anlamların işarəsi, bildiricisi kimi göstərilən gözəl qız Şəriətin qadın «konsepsiyasından» doğan ismətli, həyalı, başıaşağı qadın mənalarını bildirməyə qulluq edən bildiricilər toplusuna tam qarşı çıxırdı. Gözləri ilə ovsunlaən, baxışlarından hiylə, oynaqlıq, şuxluq yağan gözəl Quranın, Şəriətin dediyi qadın olmasa da, şairi özünə möhkəmcə bağlmış qadın tipi idi. Belə qadın Şəriətin qoyduğu cızıqdan çıxıb Şəriətlə düzgünləşdirilmiş ictimai ilişgilərin içində deyil, sınırında dururdu. Ona görə də bu qadının aşiqi hər an davranış normalarından düşüb normasızlıq pərakəndəliyində qala bilən və Şəriət əhli üçün etibarsız sayılan adam idi. Belə qadından əlahiddə varlığa (yəni Tanrıya) keçməyə bir addım qalırdı və sonralar, doğrudan da, sufi poeziyasında Allah məşuqə (və ya məşuq), dost əlamətlərində, bildiricilərində peyda oldu. Sufinin Allaha vurğunluğu isə gözlərindən naz, qəmzə yağan məşuqəyə aşiq olanın sevgisi şiddətində anladıldı. Biz gözlərin bildiriciyə çevrilib özündən anlamlar saçmasından danışdıq. Bu deyilənləri Ortaçağda üzün qavranılması ilə bağlı da söyləmək olar. Gözəlin üzünün yazılı səhifəyə (müshəfə), Qurana və ya hərflər düzümünə bənzədilməsi bu mədəniyyətdə üzün bildirici kimi anlanılmasına, yaşanılmasına aydın tutarqadır. Üzün yazıya bənzədilməsi həm Nəsimi kimi hürufi şairlərdə, həm də hürufilikdən uzaq olan sənətçilərda tez-tez rast gəldiyimiz simvollardır. Xətainin bir qəzəlində deyilir:
Yüzündə ayəti-Qurandır, ey düst! (4).
Başqa bir qəzəlindən beyt: Rüxlərin müshəf, nigara, qaşların mehrablər, Baxdım, ol yüzdən mana fəth oldu min bablər (5). Bu beytlərdə üzün bildiricilər düzümü kimi informativliyi, yəni yeni mənalar bildirməsi ən yüksək bədii şəkildə təqdim olunur. Orta yüzillər mədəniyyətində üzün bildirici və ya bildirici sistemi kimi qavranılması yalnız üzə aid olanlara və ya üzə artırılanlara söykənmirdi (üzə artırılan bildiricilərə örnək kimi kəkili, birçəyi, gözün, qaşın, dodaqların tərpənişindən törəyən bildiriciləri, ifadələri göstərmək olar). Bəzən üz minus-bildiricilərlə, yəni olmaq ilə deyil, olmamaqla xarakterizə edilən bildiricilərlə öz anlatmaq vəzifəsini yerinə yetirirdi (6). Məsələn, təsəvvüfün bir qolunu törədən qələndərlər üzlərini, hətta qaşlarını da qırxırdılar (7). Bu, əhli-zahir (dinin gizli mənaları ilə yaşamaənlar, profanlar) üçün təbii və aktiv olan bildiricilərdən arınmağa bərabər idi. Qələndərlər, beləliklə, üzlərini onların fərdi fərqlərini başqalarının qavrayışında azaldan maskaə çevirirdilər. Bəllidir ki, zənciləri az görmüş adamın gözündə onların hamısı bir-birinə elə oxşayır ki, qara afrikalıların fərdi özəlliklərini həmin şəxs, demək olar ki, görmür. Bu zaman bir neçə xarakterik irqi əlamət belə, qavrayışda fərdi cizgiləri görünməz edir. Eləcə də qələndərlərin tüksüzlük kimi diqqəti maksimal dərəcədə çəkən minus-bildiriciləri onların üzləri arasındakı fərdi ayrıntıları xeyli zəiflədirdi. Maskanı üzdən fərqləndirən cəhət onun statikliyidir. Düzdür, niqaba çevrilmiş üz tamam statikləşə bilmir, ancaq onun statikliyə meyli göz qabağında olur. Məsələn, sirk klounlarının boya şırımları ilə örtülmüş üzü tamaşaçılara bilinməsi gərəkməyən mənaları görünməz edir. Yəni klounun görkünün deyil, şəxsiyyətinin fərdi dünyasını bildirən dəyişgilərini, üz ifadələrinin üstünü xeyli donuqlaşmış boya şırımları örtür. Sonucda tamaşaçı klounun şəxsiyyətinə deyil, niqabın üzünə gülür. İnsana deyil, niqaba gülmək sirk humanizminin başlıca şərtlərindəndir: aəğı dolaşıb üzü üstə yerə dəyən adama gülmək pisdir, ancaq maskaə gülmək olar, çünki belə gülüş üçün münasibəti niqab özü təklif edir.
Yüklə 2,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|