Microsoft Word orta-esir-estet doc
Yüklə 2,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Davranış bildiricisindən görünən insan
19 əyilmiş fiquruna və gözlərinə (ill. İİİ) heç də dünyadakı münasibətlərdən məzluma dönmüş adamın görünüşü kimi baxmaq gərək deyil. Bizcə, bu əsərin motivini Şərqdə məşhur olan «İsa peyğəmbər və onun eşşəyi» motivi ilə bağlamağa əsas var. İsa peyğəmbər isə bu mədəniyyətdə heç vaxt məzlumluğun simvolu olmamışdır. Əgər dediyimiz düzdürsə, deməli, sufi, «məzlum» görünüşdə belə, peyğəmbər əzəməti ilə qavranıla bilərdi.
İll. İİİ
Göründüyü kimi, jest, poza tipli plastik bildiricilər və bu bildiricilərin incəsənətdə görükdürülməsi baxımından Ortaçağ mədəniyyəti yetərincə mürəkkəb, ziddiyyətli idi. Ədəb, nəzakət, baxımlılıq prinsipləri ilə yaxşıya, pisə ayrılmış plastik bildiricilər sırası təsəvvüfdə hansısa hallarda saxlanılırdı. Ancaq bir çox durumlarda dünyagörüşlərinin toqquşması sonucunda həmin cərgə tərsinə çevrilirdi. Sufilər yaxşı sayılanı pis, pis sayılanı isə yaxşı saymağa başlayırdılar (68). Beləliklə, Orta yüzillərdə insan başqaları ilə ünsiyyətdə yalnız öz sözü ilə deyil, öz üzü, gözü, jesti, bədəni ilə də iştirak edirdi. Həm də axırıncılar zahiri əlamət kimi ölgün olmayıb, bir çox hallarda dəyişgənliyin əks-sədası kimi bədəndə təzahür edirdilər. Jest və pozalar hətta içəridə olanı gizlətmək üçün, yalandan işlədiləndə belə, onun insan ünsiyyəti üçün nə qədər güclü araç olduğu üzə çıxırdı. Yalan hər bir toplumda pislənsə də, ictimai məkanda həmişə öz işini görürdü.
20
Orta yüzillərdə insan davranışları ard-arda düzülmüş bildiricilər sırası kimi qavranılırdı. Biz, əslində, yuxarıda jest və pozadan danışanda bəzən davranışın semiotikasına da toxunurduq. Bu isə təbiidir. Çünki jest və poza ilə davranış arasında çox böyük yaxınlıq, ilişgi var və bəzən onları ayırmaq çətin olur. Ona görə də jest və poza bildiricilərindən davranış bildiricisini ayırmaq üçün güclü göstəricilər tapmaq semiotikanın öhdəliklərindən biridir. Bizim yazımızda bu fərqlərin göz qabağında saxlanması önəmli olmadığından, - bizi indi düşündürən Ortaçağ Azərbaycan estetik mədəniyyətində bildiricilərin ictimai məkanda nə qədər sıx-sıx təkrarlanmasını üzə çıxarmaqdır, - həmin fərqlərinsə aydınlaşdırılmasına ayrıca fikir verməyəcəyik. Ancaq ilkin, çaparaq verilən bilgi kimi onu demək olar ki, jest və pozadan fərqli olaraq davranış daha davamlı, sürəkli hərəkeətlər olub ayrı-ayrı bildirici sırasında gerçəkləşir. Davranış bir çox hallarda zəncir kimi düzülmüş jest və poza cərgəsində davam edir. Sözlərin belənçi düzülüşündən törəyən danışıq parçası kimi davranış da bildiricilərdən düzülmüş tekstdir. Ona görə də biz burada davranışın bildiriciliyindən danışacağıq (69). Semiotikanın tekst anlayışı haqqında sonrakı söhbətimizdə isə davranışa tekst kimi baxıb onu Ortaçağ Azərbaycan estetik mədəniyyətinin konkret materiallarında öyrənəcəyik. Orta yüzillər mədəniyyətində davranış din, əxlaq və şəxsiyyətin estetik mədəniyyəti ilə sıx bağlı olan eyləm kimi qavranılırdı. Fəzilətli, ərdəmli, yaxşı insana yalnız hansısa davranış tipləri icazə verilirdi və ya ondan hansısa davranış tipləri gözlənilirdi. Davranış dini mənaların, əxlaqi xüsusiyyətlərin, lətif təbiətin bildiricisi kimi duyulurdu. Nəsirəddin Tusi ev dolandırmaq, xidmətçi və qulları idarə etmək, yemək yemək, içki içmək, sədaqət göstərmək qaydalarından danışanda həm də bildirici forma kimi davranışı düzgün, səliqəli biçimə salmağı, bir sözlə, nəcib bildiriciləri seçməyi anladırdı. Sual çıxa bilər ki, söhbət əxlaqdan gedirsə, semiotikanın bura nə dəxli var? Cavabında nəzərə alınmalıdır ki, semiotika bildiricini, onun mənasını öyrənir, əxlaqi həyatda isə istənilən qədər ayrı-ayrı bildiricilərdən, yəni əxlaqi anlamı başqalarına çatdıran formalardan istifadə edilir. Ona görə semiotika etikanın məşğul olduğu obyekti də öyrənir, ancaq əxlaqi baxımdan yox, məhz bildirici baxımından. Nəsirəddin Tusi uşaq tərbiyəsi ilə bağlı böyüklərin yanında onlara az danışmağı, utancaqlığı, gözəl rəftar etməyi tövsiyə edəndə yalnız hansısa mənəvi keyfiyyətləri nəzərdə tutmurdu, eyni zamanda, bu mənaları bildirən formaların mənimsənilməsini məsləhət görürdü (70). Etika araşdırıcısı bu məsələ ilə ilgili araşdırma aparanda belə suallara cavab axtarır: Niyə Tusi az danışmağı, utancaqlığı uşaq üçün yaxşı sayırdı. Ortaçağda bu yaxşı, bu fəzilət ictimai gərəklərlə nə dərəcədə bağlı idi? Dinin, fəlsəfənin hansı təsəvvür, anlayış və müddəaları ilə şərtlənirdi və niyə Tusi həmin əxlaqi sifətlərin tərsi olan diribaşlığı, hazırcavablığı, nadincliyi uşaqlar üçün yaxşı saymırdı? (71). Bu məsələnin semiotik analizi isə iki planı biri-birindən ayırır: məna planını və bu mənanı bildirən forma, bildirici planını. Sözsüz, məna planını düzgün formulə etmək üçün etiklərin tapıntılarından istifadə olunmalıdır. Ancaq semiotikanı başlıca olaraq bu maraqlandırır: nəyə görə filan mədəniyyətdə utancaqlığı bildirmək üçün filan bildirici seçilir? Həmin bildirici hansı bildiricilərlə və necə bağlıdır? Bundan başqa, bir çox davranış işarələri var ki, onların mənaları ilkin vəziyyətdə heç bir əxlaqi məzmunla ilgili olmur və sonrakı dönəmlə onlar əxlaqiləşdirilirlər. Məsələn, həyəcan əxlaqa dəxli olmaən psixoloji hal ola bilər. Sonra isə mümkündür ki, başqası ilə etik ilişgidə birinin həyəcanlı olması onun xainliyinin əlaməti kimi «oxunsun». Əxlaqi davranışda ən öncə tamamilə qeyri-əxlaqi olan mənaları bildirən bildiricilərin sayı çoxdur və semiotika əxlaqi davranışların bu cür bildiricilərinə fikir verməklə etikaə öz köməyini göstərir. Ancaq ən başlıcası odur ki, semiotika davranışı hansısa bildirici «kvantları» ilə məna «kvantlarını» verən tekst kimi götürüb öyrənir. Baxaq adi yerişə. Yeriş bir nöqtədən çıxıb başqa nöqtəyə çatmaq eyləmi kimi, əslində, bildirici deyil. Ancaq bu məsafəni keçmək böyük təhlükələrlə bağlıdırsa, onda yeriş həm də igidliyi bildirəcək. Və ya başqa örnək. Nəsirəddin Tusi, artıq, bildiyimiz kimi, yüngül, tələsik yerişi yelbeyinliyin bildiricisi hesab edirdi (72). Burjua mədəniyyətində isə belə yeriş işgüzarlığın, gəncliyin bildiricisidir. Yüklə 2,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|