Microsoft Word orta-esir-estet doc
Yüklə 2,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
25 möminliyin dişarı davranış simvolları ilahiyyatçıları qane etmirdi (88). Bir çox ilahiyyatçılara görə, insanın yaxşı davranışı o zaman dəyərli olar ki, daxili, səmimi niyyətin nəticəsi kimi ortaə çıxsın. Sufizmdə də daxili deqradasiyaə qarşı müqavimətin forması kimi belə bir müddəa formalaşmışdı. Hərçənd məlamətçilərin sufi mərifətini, sufi mənsubiyyətini bildirən davranış simvollarına qarşı düşmən kəsilməsi ən əcayib, üzdə əxlaqa, dinə zidd olan eyləmlərə gətirib çıxardığı halda, Qəzali onların tərsi olaraq dini ayinin davranış simvollarına (namaz, oruc və s.) əhəmiyyətli, gərəkli formalar kimi baxırdı. Davranış semiotikası baxımından Orta yüzillər Azərbaycan incəsənətinin bəzi növlərini öyrənəndə yeni məsələlər açılır. İş burasındadır ki, Ortaçağ poemalarının görklərinə, simvollarına, bildiricilərinə məna yığan başlıca amillərdən biri onların davranışlarının təsviri idi. Personajın etdiklərini göstərəndə bu edilənlər bildirici kimi hansısa əxlaqi, psixoloji və s. anlamları bildirirdi ki, sonra da həmin mənaların əsəri qavraənın bilincində yığılması yavaş-yavaş bədii görkün, obrazın formalanmasına gətirib çıxarırdı. Ortaçağda yazılmış süjetli əsərləri üç növə ayıra bilərik. Birinci növ, əsasən, davranışların yazıya alınması, yazılaşması üstündə özünün bədiiliyini qurur. Bu, Şərəf xan Bidlisinin «Şərəfnamə»sində özünü aydın göstərir. Belə tekstlərdə davranışın nəyi bildirməsi, bir çox hallarda, ayrıca açıqlanmır. Personajın bilincində baş verən refleksiyalar, yəni özünüdüşünmələr, özünüdəyərləndirmələr belənçi əsərlərdə minimuma enir. Poema hərəkətlərin bir-birinə keçməsindən, bir-birini törətməsindən, bir-birinə calanmasından yaranan cızıq kimi açılır və uzanır. Xəttin açılması bəzən yavaşıyırsa, haçalanıb bir an müstəvi genişliyində budaxlanırsa, bu, adətən dialoqlar, ya da mənzərə göstəriləri olur. İkinci növün tekstlərində davranış görükdürücüləri minimuma enir. Şairin və ya personajların iç yaşantısı, düşüncələri isə tekstin böyük kəsimini tutur (89). Üçüncü növ orta tipdir. Onun bədii sistemində birinci və ikinci növün başlıca özəllikləri dürlü tənasüblərdə birləşir. Davranış görükdürücüləri üstünlük təşkil edən tekstlərə örnək kimi «Dastani-Əhməd Hərami»ni (XIII yüzil) göstərmək olar. Bu əsərdə personajların getməsi, gəlməsi, işi, danışığı ilə bağlı hərəkət təsvirləri üstün yer tutur. Ona görə də dastanın şüura xas refleksiya, düşüncə, duyğu incəlikləri ilə az maraqlanan poetik dünya modeli olduqca plastik və dinamikdir: məkanda personajların «cızdığı» əl, bədən hərəkətlərinin, yerişin bu modeldə görünməsi belə təsəvvür oyadır ki, dastanın verdiyi dünya şəklində onların düşüncəsi etdiklərinin sınırlarından qırağa çıxmır. Ya düşüncə davranışa yönüm, sınır verir, ya da tərsinə, davranış düşüncəyə açılmaq üçün hüdudlar qoyur. Bütün bünlar plastikliyin alınmasına gərəkli olan düşüncə və bədən birikməsini verir. Birinci növə aid tekstlərdə düşüncə hətta hərəkətə sərhəd qoyanda belə ondan tam asılısız qalmır. Çünki bədən hərəkətə başlamazdan qabaq düşüncə dürlü yönlərə çırpınıb açılmır. Düşüncədə bədən sadəliyi, aydınlığı özünü göstərir. Düşüncə elə bil bədənin edəcəyinin ovsununa düşür. Məcnunun plastikasından görmüşdük ki, öz ziddiyyətləri, cürbəcürlüyü, şiddəti ilə düşüncə bədəni duyğulandırır, çırpındırır. Birinci növə aid tekstlər isə bizə belə davranışı, bədəni canlandırmır. «Dastani-Əhməd Hərami»dən necə gəldi götürdüyümüz aşağıdakı parçadan dediklərimizi sezməyə çalışaq:
Onu da deyək ki, poemadan bilinən dünya modeli «Kitabi-Dədə Qorqud»un verdiyi dünya şəklinə göstərdiyimiz planda çox yaxındır (91). Məsələyə bir az genişlikdə baxaq. Artıq, Ortaçağda türk dilləri qeyri-süni, səmimi dil kimi fars və ərəb dillərinə qarşı qoyulurdu (92). Görünür, türk 26 dillərinin belə sadə hesab edilməsinin səbəbi bədii əsərdə onların güclü şəkildə hərəkəti, davranışı bildirməsi idi (93). Türk dilləri müsəlman dünyasında ərəb, fars dillərində mürəkkəb bənzətmə, bədiiləşqdirmə silsilələrini törədən güclü poetik aparatın formalaşdığı bir çağda ortaə çıxmışdı. Ərəblərin, farsların bədii dili ilə kontrastda, doğrudan da, ilkin təbiilikdə görünən türk dilləri (bunu «Kitabi-Dədə Qorqud»dan, «Oğuznamə»dən aydın görürük) heç də unikal spesifik etnik cəhət sayəsində həmin əlamətə malik deyildi. Sadəcə, türk dilləri mürəkkəb ierarxiyalı feodal cəmiyyətinin deyil, arxaikliyini xeyli saxlamış, feodal iqtisadi-ictimai ilişgilərini özündə yenicə duyan etnosun dili olduğu üçün sadə idi. Eyni durum və dönəm bürokratik dövlət aparatını öz üzərində duymadıqları çağda bütün ulusların dilində olmuşdu və türk dilləri burada istisna deyildi. Təkcə bunu demək yetərlidir ki, arxaik epik ənənələr əsasında «Şahnamə»ni yazmış Firdovsinin dili Nizami Gəncəvinin dili ilə tutuşdurulanda daha sadə, poetik bəzəyi az olan dil kimi qavranılır (94). Türk uluslarının mədəniyyəti Orta çağlar müsəlman dünyasının tam ayrılmaz kəsiminə çevrildikdən sonra onların poetik dilləri ərəb, fars dillərinə xas olan əlaməti, dil ilə bəzəmək özəlliklərini mənimsəməyə başlayır. Biz Füzulinin bədii dili ilə «Kitabi-Dədə Qorqud»un dilini tutuşduranda göstərdiyimiz fərqi aydın duyuruq. «Dastani-Əhməd Hərami» ilə «Kitabi-Dədə Qorqud» arasında isə bu yöndə poetik dil ayrıntısı, fərqi xeyli az görünür. Personajların davranışlarını görükdürən poemalara qarşı duran bədii tekst tipinə Nizami Gəncəvinin «Sirlər xəzinəsi»ni, Marağalı Əvhədinin «Cami-cəm»ini, Xətainin «Dəhnamə»sini, Əbdi bəy Şirazinin «Çiçəklənən ağac» («Douhət əl-əzhar») poemasını göstərmək olar. Bu əsərlərdə məna, hikmət, psixologiya, təbiət barədə düşüncə və axtarış üstdə durur. Hərçənd tekstdə haşiyəyə çıxıb hekayət söyləniləndə davranışların təsviri ön plana adlayır. Nizaminin «Sirlər xəzinəsi»ndə isə hətta hekayətlərin bir çoxunda belə, personaj davranışlarının görünməsi çox az olur. Məsələn, «Cəmşid və onun şəxsi mühafizinin hekayəti»ndə başlıca yeri olayları aparan davranış aktları yox, əldə edilən hikmət üzərində düşüncələr tutur (95). «Sirlər xəzinəsi»nə bu yöndən baxanda onun məzmunu deyil, dünyanı modelləşdirmə prinsipi ilə Quranın strukturu arasında hansısa oxşarlığı izləmək olar: Tövrat və İncildən fərqli olaraq, Quran tamamilə monoloji prinsipdə, yəni «Allahın sözü», müraciəti şəklində qurulur. Özü də bu zaman Allahı antropomorfik (insanabənzər) sifətdə bilinir. O, insan kimi gah hədələyir, gah vəd edir, gah qəzəblənir və ya özünü mədh edir. Daha çox bədii prinsiplərlə işlənmiş Tövrat və İncildə dini «hikmət», «ibrət», «nəsihət», əsasən, ayrı-ayrı peyğəmbərlərin başlarına gələn hadisələrin konkret təsvirindən çıxır, yəni süjetin açılması, davranışların göstərilməsi ilə peyda olur. Quranda bu model tez-tez tərs üzünə çevrilir: dini nəsihət, hikmət ön planda durur, Bibliya süjetləri və Məhəmmədin başına gəlmiş olaylarsa eyham şəklində nəsihətlərin, dini hikmət və buyuruqların arasından sezilir. Sanki göz önündə saxlanılır ki, Quranı oxuyanın Allahla ümumi və ya ortaq yaddaşı var və oxucu bu eyhamlar əsasında süjet xəttini və hansı davranışların, hərəkətlərin edilməsini yadına salmalıdır (96). Quranla «Sirlər xəzinəsi» kimi tekstlər arasında oxşarlıqdan belə sonuc çıxarmaq gərəkmir ki, bu tekstlər də Quran kimi dini vəzifəni yerinə yetirirdi. Tərsinə, göstərilən oxşayış məzmun planında İslamın dini kitabı ilə ziddiyyəti saxlayırdı. Məsələn, «Sirlər xəzinəsi»ndə Nizami Quran dünya modelinə tərs olaraq, tez-tez müsəlman olmaən ulusların hikmətinə əl atır və beləliklə, Quran hikmətinin mütləq xaqanlığını xeyli azaldır. Orta yüzillər Azərbaycan ədəbiyyatında konkret insan eyləmlərini göstərmək baxımından bir-birinə qarşı duran iki tekst tipi arasında orta mövqe tutan əsərlərə Y. Meletinskinin romantik epos adlandırdığı («Sirlər xəzinəsi»ndən başqa), Füzulinin «Leyli və Məcnun»unu və bu kimi başqa əsərləri göstərmək olar. Həmin tekstlərdə, Füzulinin poemasından aydın göründüyü kimi, personajların davranışlarının, etdiklərinin göstərilməsi mənəvi kolliziya, refleksiya təsvirləri ilə sintezdə olur. Füzuli poemasında personajların davranışını anladan fəsillərə iç dünyasının özünə üz tutmuş qəzəllərin calanması bu sintezi əyanı biçimdə nümayiş etdirir. Ortaçağ davranışlarının görükdürüldüyü incəsənət növlərindən başqa birisi miniatür sənətidir. Düzdür, miniatürlər təsviri sənətin statikliyinə görə davranışın dinamikasını deyil, onun gətirib çıxardığı hansısa pozaları, jestləri verir. O biri yandan, biz hətta deyərdik ki, miniatür görkləri pozaə, jestə gətirən davranış xəttini dolayı yolla bildirməyə bir çox hallarda biganə qalır.
Yüklə 2,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|