Microsoft Word orta-esir-estet doc
Yüklə 2,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
17
Xoşbəxt o başdır ki, sənin aəğın altındadır, Bəxtəvər o ürəkdir ki, onda sənin yerin var. Sözüm kök və canpərvər olsa da, Sənin süfrənə çatanda arıq görünəcək (52).
Bizim indiki «boyun əyməz insan» təsəvvürümüzdən Nizaminin, Füzulinin mədhlərinə baxsaq, onlar kədərdoğurucu məzlumluqla, qılıqlı sifətdə gözə görünərlər. Öz mədhlərində bir az da küfr edib hökmdarı Allah, peyğəmbər atributlarında alqışlaənda bu şairlər, məsələni dərindən anlamasan, riyakar məddah təsiri bağışlayırlar. Ancaq problemə tarixi konkretliklə baxmaq gərəkdir. Nəzərə almalıyıq ki, Nizami çağında şeir qafiyəsiz olmadığı kimi, mədhiyyə də göstərilən prinsipsiz nəinki mədhiyyə, heç şeir də deyildi. O biri yandan, D.S. Lixaçovun feodalizm dönəminin ədəbiyyatı, özəlliklə, rus ədəbiyyatı ilə bağlı işləyib hazırladığı ədəbi etiket anlayışıy bir məsələni də anladır. Ünlü alim yazır ki, Ortaçağda rəsmi mədəniyyətin hər yanında özünü göstərən seromonial davranış, etiket bu çağın sənətində bədii-ədəbi etiket kimi təkrar olunurdu. Ədəbiyyatdakı formullar, ehkamlar həmin etiketin bir növü idi (53). Bu mənada Nizami, Füzuli poemalarında hökmdarı öymə, özünü də, başqalarını da onun qarşısında həm plastik baxımdan, həm də mənəviyyatca kiçiltmə etiket jestləri idi və bütün bunları şairin gerçək insan xarakterinin davamı kimi açmaq heç də sübuta gərəyi olmaən gerçək, doğru deyil. Göründüyü kimi, insan jestinin, pozasının semiotikası Ortaçağ estetik mədəniyyətində başqa metodların prizmasından görünməyən qatları açır. Bəlli olur ki, sənətçilər, filosoflar üçün və eləcə də adi adamlar üçün bir çox hallarda insanın duruşu, oturuşu, əli, başı ilə etdiyi hərəkət, sadəcə, hərəkət deyildi, həm də dürlü mənalar anladan bildiricilər idi. Bu mənalardan müsbətini, yaxşısını göstərən plastik (yəni məkanda, hərəkətdə biçimə düşən) bildiricilər gözəllik və s. müsbət estetik təsəvvürlərlə bağlanaraq nəcib, ədəbli adam üçün seçilir və məsləhət görülürdü. Həmin bildiricilərin ziddi isə çirkinliyin, köntöylüyün çevrimləri, modifikasiyaları kimi danılırdı, ədəbsiz və s. adamların mahiyyətini açan bildiricilər sayılırdı. Haqqında danışdığımız plastik bildiricilərin «pis və yaxşı» antitezləri əsasında bölünüb pis və yaxşı adamlar arasında səliqə ilə paylanmasını «Qabusnamə», «Əxlaqi-Nasiri» kimi yapıtlar əxlaq ilə, etiketlə əsaslandırırdı. Yalnız təsəvvüf kimi rəsmi mədəniyyətə qarşı çıxan axımlar, cərəyanlar bu səliqəli bildirici bölgüsünü pozub müsəlman ictimai gerçəkliyində müsbət və mənfi plastik bildiricilər arasında yerdəyişmələr aparırdı (54). Səhrada dolaşan Məcnunun görünüşü müsəlman ədəb idealı, əxlaqi təsəvvürləri ilə tam ziddiyyət əmələ gətirir. Nizami Gəncəvidə Məcnunun fiquru onun heç bir yaxşı personajı üçün xarakterik olmaən əyri-üyrü, bükük, sınıq cizgilərdə verilir:
Başqa bir yerdə: Gah rəqs edir, gah da yeri öpür… (56).
Məcnunun çılğın halını nişan verən pozalarına başqa örnəklər aşağıdakı parçalardadır: Torpaq üstə ilan kimi və ya Od (köz) üstündə tikan kimi qıvrıldı (57). 18
Gah əlini, gah qolunu dişləyirdi (58). Başını o qədər daşa döydü ki, Qanından bütün dağ gül rəngi aldı (qızardı) (59). O ağlamaqdan tük kimi incəlmişdi (60). Məcnun ki məktubun verildiyini gördü (Leylinin məktubundan söhbət gedir – N.M.) Məktubdan başqa nəyi gördü cırdı. Pərgar kimi başını aəğına qoyub, Yüz kərə öz dövrəsində fırlandı, Sərxoş yıxılan kimi yıxıldı (61). O, qasidi yerində saxlayıb Gah əlini, gah aəğını öpürdü (62).
Poemada vəcdli motivlər dik boy-buxunu sındırıb, əyib ən əcayib məcnuni poza və jestlər törədir. Eşqə düçar olmuş adam sakit durub ləyaqətlə, şəstlə öz boy-buxununu davamlı şəkildə görümlü edə bilməz. Onun ruhunun haldan-hala düşməsi güzgü kimi bədənində görünür. Məcnunun bədəni güzgü təki hətta «Leyli» sözünü göstərdiyi üçün sakit vəziyyətdə qala bilmir:
Əlim (qollarım) iki «ya» hərfi kimi qatlanır. Sənin adında da məlum olduğu kimi İki «lam», «ya» var (63).
Azərbaycan rəssamı Mir Seyid Əlinin çəkdiyi «Dilənçi qarının Məcnunu Leylinin yanına gətirməsi» miniatüründə Məcnunun fiqurunda həmin hərflərin cizgiləri sezilir. Məcnunun plastik görünüşü təsəvvüf davranışının bildiriciləri ilə ilişgidə bizim üçün yeni mənalar ortaə atır (64). Sufi estetik biçimdə qavradığı düz qaməti «əlifə» bənzətməklə onun gözəlliyini yaxşı duyurdu: «əlif» Allah sözünün ilk hərfi idi, əbcəd hesabında isə biri və deməli, tövhidi bildirirdi. Ona görə də sufinin əlif qamətdə Allahın bildiricisini görməsi təbiidir. Nəsiminin qəzəlindən yuxarıda gətirdiyimiz parçada, tövhid ümmanına gömüldükdən sonra qayıdıb adamlar qarşısında duraraq fəxriyyə pafosu ilə şair sözünü söyləyəndə onun qamətini, bu mənada anlaşılan «əliflə» tutuşdurmağa qəzəl hər cür əsas verir. Ancaq sufi «dal» hərfi şəklində əyilmiş qəddin də bir bildirici kimi estetik, əxlaqi, psixoloji mənalarına aludə olurdu. Sufi kimdir? Sufi ən güclü eşq ilə Allaha vurğun olandır. Davamlı zikri ilə həmişə Allahı anan, Allaha sevgisini unutmaəndır. Sufi Məcnun sevgisinin dərinliyi, gurluğu ilə Allah vurğunu olandır. Belə bir sevgi insan qəddini sakit qoya bilməz, o həsrətdən qovrula bilər, diləməkdən diz çökə bilər, vüsalın sevincindən ən çılğın hərəkət və jestlər edə bilər (65). Sufi ekstatik rəqsi belənçi devikmələrlə, hərəkətlərlə dolu idi. Xərəqani deyirdi, bu rəqs o adamındır ki, aəğını yerə vuranda cəhənnəmi görür, qollarını yuxarı atanda isə Allahı. «Afaqnamə»də ilham nəfsinin on sifəti arasında vəcd və səma ilə birlikdə rəqs də göstərilir (66). Hər üç sifətin xarakterik səpgilərindən biri onların ekstatik bədən bildiricilərindən yağması idi. Maraqlıdır ki, vəcdin çılğın hərəkətlərdə üzə çıxmasını bəzi sufilər düzgün saymırdılar. Əl-Qəzali öz mömin mövqeyinin təsiri altında bu məsələdən ayrıca yazmışdı. O, örnək kimi belə bir olayı anıb yazırdı ki, Musa İsrail oğlanları ilə söhbət edəndə kimsə vəcdə gəlir, paltarını cırır. Allah isə bunu görüb Musaə qandırır: «Ona de ki, mənim xatirimə ürəyini parçala, paltarını yox» (67). Eşq sayəsində sufinin daxili əzəmətlə bükülmüş fiqurunun, yuxarıda dediyimiz kimi, daxili əzəmətini çoxları görürdü. Ona görə də Sadiq bəy Əfşarın «Qatıra minmiş dərviş» əsərində sufinin
Yüklə 2,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|