Microsoft Word orta-esir-estet doc
Yüklə 2,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
7 Qələndərin işarə-niqaba, bildirici-niqaba çevrilmiş üzünü dünya mədəniyyəti kontekstində götürəndə bu maskanın başlıca məna qatları bilinir. Hər şeydən öncə güman etmək olar ki, qələndərlər öz maskalarını çirkinlik estetikasından çıxış edib seçmişdilər (8). Artıq, yunan kiniklərinin görünüş və davranışlarında özünü göstərən, sonralarsa Ortaçağ Avropa karnaval dünya duyumunda, Doğunun Molla Nəsirəddin lətifələrində üzə çıxan çirkinlik estetikası bu dönəmlərin daşlaşmış, canlı duyğulara yadlaşmış rəsmi mədəniyyətinin tərsi – danılması kimi döyüşkən amilə çevrilirdi. Şərqdə təsəvvüfün bir çox qolları da Şəriətlə düzümlənmiş rəsmi, ciddi, bəzəkli mədəniyyətin döyüşkən antipodu kimi özlərini bilirdilər. Üzdə önəmsiz görünən maska simvolunun nə qədər fəlsəfi, əxlaqi anlamlarla ilgili olduğunu bilmək üçün və deməli, qələndərlərirn üz bildiricilərini dünyagörüşü kontekstində anlamaq üçün başqa faktlara da baxaq. Bilginlər maska ilə aparılan önəmli əməliyyat haqqında buddizmlə bağlı da danışırlar. Buddizmin batini (ezoterik) təlimləri adeptlərdən (təlimi yeni mənimsəyən şagirdlərdən) özlərinin «mən»ini dəyişdirməyi tələb edirdi. «Mən»inin dəyişdirilməsinin semiotik tərəfi adeptin toplumda olan hər hansı üz-maska tipini ayrıca məntiqdən, amacdan çıxış etməyərək seçməsi doğururdu. Bu zaman maskanın olmaması deyil, maskanın necə gəldi seçilməsi buddisti öz üzündən, öz şəxsindən azad edirdi. Yəni yeni buddist (adept) başqasının maskasında üzünü və özünü unutmaq üçün əlləşirdi. Çünki həmin təlimlərə görə, uşaqlıqdan formalaşmış şəxsi keyfiyyətlər buddist olmağa əngəllər törədən güclü amillər idi. O biri yandan, başqasının üzünü özünə maska seçmiş adept bunu içiylə də başqasına oxşamaqdan ötrü etmirdi. Ona görə də adept özündən arınırdı, ancaq başqasına da çevrilmirdi və sonucda yeni təlimi, öyrətisi mənimsəmək üçün gərəkli olan təmizlyi qazanırdı (9). Maska ilə bağlı bir əlavəni də verək. Adətən, niqab adama özünün aydın cizgiləndirilmiş görkünü yaratmaq üçün gərəkir. Daənıqlı, «qurumuş» formasının sayəsində niqab şəxsiyyətin «mən»ində gedən davamlı dəyişmələri gizlədir, onu zamanın axarında dəyişməyən, zamandan
Qələndərlərə qayıtsaq, deyə bilərik ki, onlara sayğı göstərən Ortaçağ adamının qavrayışı üçün dünyəvi ehtirasların güzgüsü olan üzlərlə dolu ictimai məkanda bəlkə də qələndər niqabı, qaşsız, bığ-saqqalsız qələndər üzü zamanlı dünyadan Allahın zamansız varlığına açılmış pəncərə kimi görünürdü. Ona görə də Orta yüzillərdə bir çoxları qələndər üzlərindən ikrah etmirdi, onlara batini anlamların əcayib bildiricisi kimi baxırdı. Nəsimidən qələndər niqabının bu anlamlarını açan beytlər bizə qalmışdır:
Nə qəm bu üçünə, aləm olursa, zirü-zəbər (10)
Başqa beytdə isə deyilir: Hələ mən qələndər surətəm, fərdəm mücərrəd tərcidəm, Oldun fəqirü həm gəda, həm mülkə sultan gəlmişəm (11).
Axırıncı beytdə qələndərin fərd olmasına baxmaəraq, fərdilikdən çıxması göstərilir. Orta yüzillər müsəlman mədəniyyətində üzün bəlirti (bildirici) kimi bilinməsi, yaşanılması fizioqnomik təlimlərlə də yaxşı doğrulanır. Doğuda «elmi-fərasət» adlanan fizioqnomika üz bildiricilərinin arasında gizlənmiş əsl xasiyyəti, psixoloji durumu açmağa qulluq edirdi. Ona görə də «Qabusnamə»də fizioqnomik məsləhətlər önəmli yer tutur. İnsan görünüşü haqqında aşağıdakı təsəvvürlər tipik fizioqnomik anlanışlardır və görünüşü bildirici kimi yozub onu mənfi, ya müsbət olan sabit bir məna ilə bağlayır:
8
Göz ağı çox olan paxıldır – deyirlər. Mavi gözlü adamın baxdığı hər şeydə gözü qalar – deyirlər. Çənəsi qara ət xallı qadın evdar sayılır. Çuxur gözlər xain, mərhəmətsiz olar – deyirlər (12).
Sadaladığımız fizioqnomik təsəvvürlərdə nəyə görə müəyyən görünüşlü üz elementinin «bu» mənaların bildiricisi sayılması ciddi araşdırma tələb edir və öyrənmə zamanı ən gözlənməz sahələrdən alınmış biliklər problemi açmağa yardım edə bilər. «Göz ağı çox olan paxıldır» deyimində paxıllıq bildiricisinin motivi, görünür, müəyyən üz ifadəsi qəlibindən gəlir. Yəni göz ağının çox olması sayəsində kiçik görünən göz qarasının üzə verdiyi ifadədən keçmiş azərbaycanlılara nə üçünsə xəsislik yağırdı. Ancaq niyə qulağın uzunluğu ömrün uzunluğunu, qaşın düzlüyü isə ağlın çoxluğunu bildirir? Birbaşa cavab vermək çətindir. Belə suallara cavab tapmaqdan ötrü semiotika bildiricinin tarixi yaranışını, nəyə görə məhz «bu» anlamı verməsini araşdırır. Ortaçağ mədəniyyətində fizioqnomik təsəvvürlərlə o dövrün poemalarındakı portret təsvirləri arasında ilişgini xüsusi problem kimi ayırmaq olar. Məsələn, Nizami Gəncəvi Şiruyənin portretini verəndə, sözsüz, fizioqnomik qəlibdən çıxış edir:
Fizioqnomika çox vaxt üz bildirciləri ilə heyvanat görünüşləri, ayrı-ayrı təbiət olayları arasında oxşarlığa diqqət edib heyvana verdiyi mənanı (igidlik, hiyləgərlik və s.) həmin heyvana bənzər saydığı insan üzünə də aid edir. Bu baxımdan Ortaçağ ədəbiyyatında portret təsviri, fizioqnomika və təmsillər arasında ilişgi problemini qoymaq olar. Güman ki, Klassik poeziyada gözəlin maral, ceyran, sərv, gül ilə olan bənzətmələrdə verilən qəlibləşmiş təsvirləri müəyyən dərəcədə fizioqnomik simalarla bağlı olmuşdur. Ortaçağ Azərbaycan poemaları ayrı-ayrı üz tiplərini göstərməkdə bolluq yaratmır. Ona görə də fizioqnomik düşüncələrin poemaə gətirdiyi üz tipləri maraq doğurmaə bilməz. Marağalı Əvhədinin poemasından seçdiyimiz parçada həm Orta yüzillər mədəniyyətində olan fizioqnomik təsəvvürlərə, həm də fizioqnomika ilə ilgili güclü bildirici duyğusuna rast gəlmək olar:
Onlar gah danışar, gah qulaq asar, Dilsiz sənin üçün çox sirlər açar. Burda səhv etsən də sən varaq-varaq, Onlar səhv etməzlər heç zaman ancaq. Hər bədən üzvünün bir haləti var, Bilənlər onlarla çox sirlər açar. Əyri burun ilə, xallı göz, inan, Hiyləgər olmağı göstərir haman. Burun öz şəklilə dik olsa əgər, Adam məğrur olar, ucalıq sevər (14).
Fizioqnomik təsəvvürlər Nəsirəddin Tusinin «Əxlaqi-Nasiri» kitabında da özünə yer tapmışdır: «Əksər halda adamın xasiyyəti necədirsə, özü də elə olar. Xəbərdə…deyilmişdir: «Yaxşılığı gözəllərdən və gözəl üzlərdən tələb ediniz» (15). Yüklə 2,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|