Microsoft Word orta-esir-estet doc
Yüklə 2,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
11
Dünyanın hər tərəfində məşhur oldu. Hər yerdən daş yonanlar gəlir. Onu görüb barmaqlarını dişləyirdilər (24).
Başqa bir yerdə həmin jest belə göstərilir: «Çırağın (yəni Şirinin) barmağı (heyrətindən) dodağında qaldı» (25).
Nuşirəvan haqqında deyilir: O, etdiyi zülmü görüb barmağını dişlədi. Dedi: «Gör zülm nə yerə yetib ki, quşların da (qulağına) çatıb» (26).
Övliya Çələbi Təbriz səyahətindən danışanda söylədiyi şeirlərə məclisdəkilərin heyrətini bildirmək üçün əlavə edir ki, onların hamısının «barmaqları ağızlarında qaldı» (27). Tomas Arnold miniatür sənətindən danışanda yazır ki, çəkilən üzlərin emosional ifadə rəngarəngliyi bu sənət üçün xarakterik deyildi. Ona görə də Doğu rəssamı emotiv durumu anlatmaq üçün bəzi qəlibləşmiş formaları işlətməli olurdu. Müsəlman ölkələri miniatür sənətində belə formalardan geniş yayılmış heyrəti, heyranlığı göstərmək üçün barmağın dodağa aparılmış vəziyyətdə çəkilişi idi (28). Başqa çağlarda olduğu kimi, Orta yüzillərdə də jest dürlü və önəmli anlamları bildirirdi. «Dastani-Əhməd Hərami» poemasında bu baxımdan bir ilginc jestin təsviri var:
Ətəyi tutumaq, başını döyəcləmək Nizaminin yapıtlarında tez-tez rast gəlinən jestlərdir (30). «Sirlər xəzinəsi» əsərindən aşağıdakı iki jesti seçmək olar:
Bir dəfə də (kürkünün) qolunu aləmin üstünə sal (31).
İkinci misradakı jest himayə etmək, saə salmaq mənasını bildirir. Sözsüz, demək olmaz ki, şairin şeirlərindən bəlli olan jestlər Ortaçağ adamının baş, əl-qol hərəkətlərinin çoxunu əhatə edir. Jest tipləri Nizaminin əsərlərində plastik bildirici kimi insanı öz bədəni, öz əli ilə göstərməyə qulluq edir. Bir yandan, keçmişdən qalma yapıtlar (əsərlər) əsasında, o biri yandan isə, çağdaş azərbaycanlılar üçün tipik olan jestlərin kataloqunu hazırlayıb araşdırmaq sayəsində miniatür sənətinin uyğun qatını öyrənmək olar. Miniatürlərdəki adamların çoxu donub hansısa jestdə qalmışlar. Jestlər burada tez-tez ayrı-ayrı personajlar arasında bəlli bir ilişgini göstərən plastik bildirici kimi çıxış edir. Məsələn, miniatürlərdə düz perspektiv tələblərinə nadir hallarda əməl edildiyi üçün və başqa səbəblərə görə bir-birinin üzünə baxıb söhbət edən adamlar demək olar ki, çəkilmirdi. Danışığı göstərmək üçün ağızın formasından da bildirici kimi istifadə edilmirdi. Yan- yana durmuş iki adamın danışdığını anlamaqdan ötrü rəssamlar onların bir və ya iki qolunu dirsəkdən bükülmüş çəkirdi. Beləliklə, bu jest söhəbətin bildiricisi olurdu. Ona görə də miniatürlərdə ritmik cizgi rəngarəngliyi törədən bildiricilərdən biri də şəklin ayrı-ayrı yerlərindən görünən qatlanmış qollar idi (ill. İ).
12
İll. İ.
Artıraq ki, miniatürlərə seçilmiş əl jestlərinin sayı az idi. Ortaçağ adamlarının bol jest bildiricilərindən çoxunun miniatürlərdə göstərilməməsindən belə sonuc çıxarmaq olar ki, burada da seçənək yasaqlarla cızığa salınırdı. Həmin yasaqlardan birini estetik tələblərlə bağlamaq olar. Miniatürün təsvir, görükdürmə sistemində fiqurun, paltarın yaraşığını sındıran, pozan jestlərə az hallarda icazə verilirdi. Belə jestlər daha çox sərxoşun, qocanın, zahidin, sufinin təsvirində çəkilirdi. Məsələn, əyilmiş bel ilə irəli uzanmış əl jesti «Soltan Səncər və qarı» miniatüründə (ill. İİ), Ə. Caminin «Subhat ər-əbrar» əsərində, Azərbaycanda çəkilmiş «Zahid və lovğa əslzadə» şəklində məzmunla sıx ilgili təbii plastik formalar idi.
13
İll. İİ.
Miniatürlər üçün hansı jestlərin seçilməsini göstərən yasaqlardan başqası texniki tələblərdən törəyirdi. Balaca olduğu üçün insan fiqurlarını da balaca verən miniatür sənətində barmaqların dürlü hərəkəti ilə əmələ gələn jestlərin göstərilməsi həddən artıq, özü də lazımsız yerə incə iş, zəhmət tələb etdiyinə görə bu sənətdə gərəksiz sayılırdı. Miniatürçü rəssam ancaq bəzəmə, bəzəkli göstərmək xatirinə incə, xırda işləmələrə razı olurdu. Miniatürlər insan pozalarının estetikasına və semiotikasına üz çevirmiş güzgüyə bənzəyir. Saray həyatına həsr olunmuş şəkillərdə ayrı-ayrı mərasim, ədəb pozalarına rast gəlmək olar. Ortaçağ müsəlman ölkələrinin təsviri sənətini ilk öyrənənlərdən sayılan T. Arnold bu problemlə ilgili yazır ki, üzün portret dəqiqliyi ilə göstərilməsində az yetənəkləri (nailiyyətləri) olan müsəlman rəssamlarının insan fiqurlarının cizgisini yaratmaqda bacarıqları xeyli yüksək idi. Miniatür sənəti zəriflik, nəfislik, nəzakət anlamlarını bildirən sənət idi. İslam dünyasında nəzakət əsasında 14 birgəyaşayış idealı yan-yörədəkilərlə davranışda incəliyi önəmli prinsipə çevirmişdi. Ona görə də davranış idealı üçün xarakterik olan aydınlıq və ləyaqət, nəzakət miniatürdə məmnuniyyətlə təsvir edilirdi. Duyğunun qızğınlıqla birləşdirilməsi bu mədəniyyətdə fəzilət sayılmırdı və İslamın möminlərə buyurduğu intizam qaydalarında pislənirdi. Mömin adam rahim Allahın iradəsi, hətta gözlənməz dağıdıcı işləri qarşısında sakit qalmalıydı. T.Arnolda görə, miniatürlərdə emotiv üz görünüşlərinin yoxluğu İslam dünyagörüşünün bu prinsipi ilə şərtlənir (32). Qərb aliminin açımı miniatür ilə dünyagörüşü arasında ilişgiləri axtarmaq baxımından ilginc olsa da, konkret faktlarda təsdiqini tapmır. Yas və sufi rəqsi ilə bağlı miniatürlərdə emosional pozaların aydın göstərilərinə çox rast gəlmək olar. O biri yandan, Ortaçağ müsəlman aləmi həm də temperamentli cənub adamlarının dünyası idi. Davranış etiketləri emosional-impulsiv jest və pozalardan çəkinməyi tələb etsə də, gerçək münasibətlərdə əsəbi, öfkəli, kəskin hərəkətlərə çox rast gəlinirdi. Elə ona görə də tez-tez bunların pis hərəkət olmasını təkrar etməyə gərək yaranırdı (33). Ancaq hər halda sarayın törən (mərasim), jest və pozalarına maraq doğrudan da Ortaçağ miniatür sənətində aydın görünürdü. Nəsirəddin Tusi etiket üçün verdiyi məsləhətində yalnız hökmdar qarşısında diz üstə oturmağın düzgün olduğunu söyləyirdi (34). Sanki beləliklə bu oturuş çox işlənməkdən saxlanılırdı ki, onun adi deyil, xüsusi oturuş, ehtiram pozası olmasına vurğu qoyulsuün. Uyğun olaraq, saray həyatına həsr edilmiş Azərbaycan miniatürlərinin çoxunda hökmdarların qarşısında olanlar məhz həmin oturuşda təsvir edilirdi. Miniatürləri fiqur cürbəcürlüyü ilə təmin edən başqa oturuş-duruş növləri də var. Məsələn, əli belə qoymaq, əli dizə qoymaq, bardaşqurma pozaları tez-tez göstərilən plastik bildiricilər idi. Pozalardan məna çıxarıb anlamaq Klassik poeziyada ayrıca bədii təsvir araçı, vasitəsi kimi verilirdi:
Nizaminin «Leyli və Məcnun» poemasında Məcnunun psixoloji durumunu bildirən belə bir bildirici təsvir edilmişdir:
Başqa bir daşı (dərdi) da ürəyinin başına qoymuşdu (37).
«Sirlər xəzinəsi»ndə rast gəlinən ən ilginc pozalardan biri bükülüb oturmadır: Əgər o, dizinin başını ürəyinin qədəmi etsə Hər iki cahana əli ilə həmail salar. Başını aəğının salamına əyib, Aəqla başını halqa kimi birləşdirər. O, halqanın çevik dairəsində Öz canını sındırıb, sonra yenə düzəldər, Gah o (başla) diz halqasından Fələyin qulağına min halqa taxar, Gah firuzə rəngli (dəyirmi) höqqənin (göyün) Qabağına bir möhrənin yerinə əlindən onunu çıxarar (38).
Bu parçadan şairin bükülüb başını dizinin üstünə qoyaraq dərindən düşünməsi və əsər yaratması onu fələklərdən güclü edir. Poemanın başqa bir yerində Nizami yenə həmin plastik bildiricidən istifadə edir:
Yüklə 2,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|