Microsoft Word orta-esir-estet doc
Yüklə 2,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
81 25. Bir rəvayətə görə Hacı Vələd Bəktaşi soruşur: «Kişi orucu tutmaq istəyirsiniz, yoxsa qadın orucu?» Soruşurlar: «kşi orucu hansıdır, qadın orucu hansıdır?» Hacı Vələd cavabında deyir ki, qadın orucu qırx gün yemədən-içmədən təkliyə çəkilməkdir. Kişi orucu isə qırx günün hər günü bir öküzü bişirib yeməkdir. Bundan sonra hamı qadın orucu tutmaq istəyir. Hacı Vələd özü isə kişi orucunu seçir (bax: «Vilayet-name». Manakib-i Hasc Bektas-i Ve i. İstanbul. 1958, s. 17-18). Beləliklə, İslamın oruc kimi cismanilikdən arınma ayini burada folklordan gələn epik iştahla, komik qarınqululuqla eyniləşdirilir. 26. Bax: Q.Puqaçenkova, o. Qalerkina. Miniatörı Sredney Azii. M., 1979, s. 16. 27. Miniutürlərdəki insan görükdürücüləri ilə bağlı bəzi suallar ortaya çıxır: «bu sənətin işarə fondunu bilmək nəyə lazımdır? Onsuz da biz şəkildəki fiquru uşaqlıqdan gördüyümüz oturuş, duruş pozalarına oxşadıb tapa bilərik ki, bu lövhədə «oturan adam» çəkilmişdir. Deməli, insanın gerçəkliyi görünüşcə bilməsi və şəklin gerçəkliyə oxşaması bəsdir ki, o, şəkildəkiləri anlasın. Daha bu proses üçün xüsusi dili, onun işarə fondunu bilməyə nə ehtiyac var?» Cavabda demək olar ki, biz gerçəkliyin görünüşü haqqında yığdığımız təsəvvürlər əsasında təsviri sənət əsərini qavrıyanda bu zaman həmin təsəvvürlərdən əslində dilin lüğəti kimi istifadə edib teksti açırıq. Ancaq bir məsələ də var. Göstərilən dil ilə miniatürü açmaq bizə aydın edir ki, «bu qılıncdır», «bu oturan adamdır» və s. ancaq kim miniatürdə oturan adamı, qılıncı və s. görməkdən həzz alır? Bu, estetik qavrayış üçün bəs deyil. Miniutür sənətinin dilinə həm də özünü bu sənətdə göstərən bədii qanunauyğunluqlar, prinsiplər yığılır. Onların əsasında miniatürlərə spesifik şəkildə xas olan cəhətlərin invariantları yığılır. Miniatürün estetik qavrayışı həmçinin bu cəhətləri anlamaq sayəsində mümkündür. 28. Bədii ədəbiyyat əsərinin qavrayışında zaman olayların gedişi və s. ilə bizə diqtə olunur. Təsviri sənətin qavrayışında isə zamanın seçilməsində böyük sərbəstlik var. Biz şəkli müəyyən zaman ərzində soldan-sağa, ya da sağdan-sola göz gəzdirməklə qavrayırıq. Özu də sağdan-sola qayıtmaq zamanın axarına tərs getmək kimi duyulur (bax: B.A.Uspensiy. pogtika kompoziüii. M., 1970. s. 104-105). 29. Bax. P.A.Florenskiy. Obratnaə prespektiva. – «Trudı po znakovım…» - 111. 30. Vax: L.Q.Jeqin. Əzık jivopisnoqo proizvedeniə (uslovnostğ drevneqo iskusstva). M., 1970, s. 36.
31. Yenə orada, s. 44-48. 32. Təbii dildə də söz başqa sözlə əlagəyə girmək üçün qrammatik göstəricini götürüb öz formasını dəyəşir. 33. Onu da deyək ki, miniatür sənətinin sirli simvollarından biri arxa planda qayanın və s. dalından boylanıb ön plana baxan adamdır. Belə sual ortaya çıxır. «Nəyə görə rəssamlar məmnuniyyətlə bu obraza müraciət edirdilər?» Bu suala müxtəlif cavablar mümkündür. Onlardan birini vuarizm adlanan psixoloji hadisə ilə bağlamaq olar. Vuarizm xəlvətcə bağmağın (pərdə arasından, açar deşiyindən), pusmağın verdiyi həzzlə bağlıdır. Görünür, orta çağ rəssamı olayları çəkərkən qavrayışında vuarizm elementləri iştirak edirdi və bu, haqqında danışdığımız obrazda öz əksini tapırdı. 34. İndiki dövrdə söhbət edənlərin bir-birinə yox, tamaşaçıya baxmasını biz tez-tez teleekranda görürük. 35. Bax: B.A.Uspenskiy. Pogtika… s. 9. 36. Vax: B.A.Uspenskiy. vstupitelğnaə statğə. – L.Q.Jeqin. Əzık jivopisnoqo… s. 22. 37. Hərçənd çağdaş alim onları başqa məqsədlə də qavraya bilər. Məsələn, türk miniatürlərinə həsr edilmiş bir macar araşdırmasında şəkillərin bədii tərəfi demək olar ki, təhlil edilmir. Diqqət həmin şəkillərdən macar geyimləri, silahları və s. haqqında bilgi toplamağa yönəlir (bax: Geza Feher. Turkish Miniatures, Budapest. 1978, p. 7-18). Eyni ilə orta yüzillər Azərbaycan miniatürlərindən səfəvilərin geyimləri, silahları, məişətləri haqqında məlumat yığmaq olar (bax: K.Kerimov. Sultan Muxammed i eqo şkola. M., 1970, s. 13- 14). 38. Bax: S.S.Avirenüev. Pogtika…s. 45-48. 82 39. Sufizmdə batinin eydetiksizliyi, struktursuzluğu-yoxluğu, qaranlığı bildirən fəna ilə aydın olur. Zikr zamanı mistik vəcd üçün sufinin gözlərini yumması da (bax: A.Gölpinarli. 100 soruda…s. 41) batini dünyanın eydetiksizliyi ilə bağlamaq mümkündür. 40. Bax: E.V.Zavadskaə. Gstetiçeskie problemı jivopisi staroqo Kitaə. M., 1975, s. 172-185. 41. Vax: S.Nəzərova. Miniatür və söz sənəti arasında forma əlaqələri. – «Qobustan» №2, 1973. 42. Vax: Q.M.Kerimov. Şariat… s. 31-32. Çox maraqlıdır ki, Neşet Çağatay adlı türk ilahiyyağçısı Quranın peyğəmbərə ərəbcə göndərilməsi inamını küfr sayır (bax: Neset Cagatay. 100 soruda islam. İstanbul, 1972, s.132). Ancaq Çağatayın bu modernist fikri orta əsrin özündə küfr sayılardı. 43. T.Arnold miniatür şəkillərinin yazıya oxşaması haqqında ideyanı irəli sürsə də (bax: Thomas W.Arnold. Painting. p.3.), bu barədə konkreet araşdırma aparmır. Yazı ilə miniatür arasındakı əlaqədən biz söhbət açırıq, hələlik isə deyək ki, miniatürlərdəki üz ovallarından hərfsayağı çəkiliş aydın duyulur (ill.1: saqqalsız üzlərdən «sin» hərfinin cizgiləri görünür.) 44. Ona görə də sözün etiologiyası axtarılanda onun samitlərdən ibarət strukturu mühüm əsas olur. 45. Ərəb dilində samitlərin rolu və onların əlifba sisteminə təsiri haqqında bax: «Oçerki istorii arabskoy kulğturı V-XV vv. M., 1982, s. 16-18, 36, 60-61». 46. Hürufizmin əsas müddəaları geniş şəkildə bu monoqrafiyada işıqlandırılmışdır: Z.Kuli-zade. Xurufizm i eqo predstaviteli və Azerbaydjane. B., 1970. 47. Hürufi simvollarının sayaçımı haqqında bax: Axmed Glğbrus. Pogtika i matematika. B., 1975. 48. Əbcədin say prinsipləri üçün bax: Muharrem Mercanligil. Ebced Hesabi. Ankara, 1960. 49. Hürufilərdə üz cizgiləri ilə hərfləri əlaqəsi haqqında bax: Axmed Glğbrus. Pogtika… s. 139- 145.
50. Bizim semiotik ideyalar əsasında yozduğumuz pifaqorçu müddəaları haqqında bax: Antoloqiə mirovoy filosofii, İ t. İ ç., s. 282-284, 287, 289. A.N.Çanışev. İtaliyskaə filosofiə. M., 1975, s. 77- 80, 91-93. 51. Platon ideyalarının törədici invariant-model olması haqqında bax: A.F.Losev. İstoriə antiçnoy gstetiki. Sofistı. Sokrat. Platon. M., 1969, s. 536-539. 52. Platon ideyalarının parıltılığı haqqında bax: yenə orada, s. 306, 425, 427, 430. 53. Antoloqiə mirovoy… İ t. İ ç., s. 278. 54. Avesta təsəvvürlərinin yunan fəlsəfəsinə təsiri haqqında bax: A.O.Makovelğskiy, A.M.Aslanov. ob gstetiçeskix vzqlədax, otrajennıx v «Aveste». – Uçenıe zapiski Azqosuniversiteta. Seriə istoriçesikx i filosofskix nauk. № 5, 1966, s. 3-8. 55. D. Rays göstərir ki, bu poza kanonu uyğurların arıçılığı ilə müsəlman təsviri sənətinə Hind, Çin rəssamlığından keçmişdi (D.T.Rice. İslamic Painting. A.survey Edinburgh at hteuniversity Press, 1971, r. 5). 56. Bax: A.Ö.Kaziev. Xudojestvennoe oformlenie… s. 68. 57. Yenə orada, s. 72. 58. Yenə orada, s. 67. 59. Yenə orada, s. 70. 60. Yenə orada, s. 76-77. 61. Bax: E.V.Zavadskaə. Gstetiçeskie problemı…s. 187-192. 62. Vax: Yenə orada, s. 212. 63. Nizami Gəncəvi. Yeddi gözəl, s. 53. 64. İngilis rəssamı Hoqart (XVİİİ ə.) dalğavari xətti ən gözəl cizgi sayırdı və sübüt etməyə çalışırdı ki, dütün gözəlliklərin əsasında dalğavari struktur durur (bax: İstoriə gstetiki. Pamətniki mirovoy gstetiçeskoy mısli. İ t. M., 1964, s. 179, 181, 183). 65. Simvolların fəlsəfi problemləri ilə məşğul olmuş S. Lanqer «prezentativ» adlandırdığı təsviri, ikonik formaları simvol saysa da, təsviri sənətdə xüsusi dilin, kodun olmasını danır. O yazır ki, hər hansı cümlədə sözlərin hərəsi bir obyekti, faktı bildirir. Şəklin cizgilərisə bir-biri ilə münasibətdə obyektin strukturunu göstərsə də ayrılıqda heç bir gerçək faktla bağlanmır (bax: S.K.Langer. Philosophy in a New Key Cambridge press. 1973, p. 94-95). Fikrimizcə, S. Langerin bu arqumenti tutarlı deyil. Düzdür şəkildəki stolun küncü görünməyəcək. Ancaq hər halda bucaq ki, görünəcək! Dilin fonemləri heç bir faktı bildirmədiyi
83 kimi, elementar cizgilər də konkret heç nəyi anlatmaya bilər. Ancaq fonemlərdən əmələ gələn söz nəyisə bildirir. Cizgilərdən əmələ gələn fiqurlar də olayların müəyyən strukturunu verir. 66. Xalçaçılar müəyyən örnəyə oxşayan xalçanı eyni prinsiplə toxuyurlar. 67. Buta simvolunun forma variantları və mənaları haqqında bax: L. Kərimov. Buta anlayışı və onun formaları. – «Qobustan», № 3, 1970. 68. Saç, dodaq, xal, göz kimi insan elementləri təsəvvüf poeziyasında fəlsəfi mənası güclü olan simvollara çevrilmişdi. 69. Bax: F.İ.Şmit. İskusstvo – eqo psixoloqiə, eqo stilistika, eqo gvolöüiə. Xarğkov, 1919, s. 201. 70. Vax: Ö. Lotman. Semiotika kino i problemı kinogstetiki. Tallin, 1973, s. 39-40. 71. Vax: V.V. İvanov.O strukturnom podxode k əzıku kino. – «İskusstvo kino». № 11, 1973. 72. Vax: Ö.Lotman. Semiotika kino… s. 16-31. 73. Vax: Louis Marsorelles. Living cinema. London, 1970. 74. Məhəmməd Füzuli. Seçilmiş əsərləri. B., 1983, s. 19. 75. Həsənoğlunun, «Dastani Əhməd Hərami»nin dilinə nisbətən Füzuli poemalarının, Məsihinin «Vərqa və Gülşa»sında ərəb-fars tərkibləri əsasında mürəkkəbləşmə artmışdı. 76. Məsələn, şair üçün ərəb-fars tərkibləri savadın, mədəniyyətin siqnallarına çevrilirdi və ya ərəb- fars ənənələri ilə bağlılığı göstərirdi. 77. Bax: Ö. Lotman. Statği po tipoloqii.. s. 69-70. 78. Fars poeziyasında tekstə çevirmək göstəricilərindən biri kimi ərəb sözdəri çıxış edirdi. Ərəb poeziyasının özündə isə peotik tekstin siqnalı funksiyasında cahiliyyə dövrünün poetik üslubundan mənimsəmələr dururdu (bax: Abu-lğ Faradj al-İsfaxani. Kniqa pesenğ. M. 1980, s. 161-162). 79. J.E. Bertels göstərirdi ki, sufi simvollarını bilməyən oxucu bəzi sufi şerlərini erotik tekst kimi duyur (bax: E.G.Bertelğs. oçerk istorii persidskoy literaturı. L., 1928, s. 52-53). 80.
81. Bayatılar, s. 36. 82. Mirəti uşşaq, s. 153. 83. Yenə orada, s. 163. 84. Bax: İİ fəslin 47-ci izahı. 85. Bax: İİ fəslin 48-ci izahı. 86. Müasir poeziyada Pasternak şeirlərinin dili öz sintaksisi, intonasiyası ilə danışıq dilinə yaxınlaşır. Azərbaycanda oxşar meyli ən qabarıq şəkildə R. Rzanın bədii dilində görmək olar. 87. Lord ozan türküləri ilə deyilən rəvayətlərin nəzm prinsiplərini nəzm dilinin qarmmatikası adlandırır və xüsusi sintaksis formulları kimi açıqlayır (Bax: Albert Beyts Lordun «Rəvayətlər ozanı» kitabından çıxarışlar. İngiliscədən çevirən və şərhin müəllifi Niyazi Mehdiyev. – «Qobustan», № 1, 1981, s. 78-81). 88. Prof. A.Aslanov müsəlman dünyasında önəmli təşkilatı iş görmüş Quranı ornametvari mətn kimi açır (bax: A.Aslanov. İncəsənət və tərbiyə. B., 1967, s. 89). Bu açıqlama naxışların gözə görünən işarələri ilə eşidilən işarələrdən ibarət danışıq dilinin sintaksis planında paralellik təşkl edə bilməsini ortaya atır. 89. Bayatılar, s. 51. 90. Məhəmməd Füzuli. Seçilmiş əsərlər, s. 68. 91. Maxmud Şabustari. Qölğşan-i… s. 87. 92. Vax: E.V. Zavadskaə. Gstetiçeskie problemı… s. 165. 93. Vax: İ fəslin 154-cü izahı. 94. Orta əsr sənətində məharətin, texnisizmin əhəmiyyəti haqqında bax: M.B.Meylax. Əzık trubadorov. M., 1975, s. 36, 74-78, 79, 83. 95. Nizami Gəncəvi. Leyli və Məcnun. S. 233-239; Xosrov və Şirin, s. 232; s. 118. 96. Nizami Gəncəvi. Xosrov və Şirin, s. 120. 97. Əbdi bəy Şirazinin əsərində insan davranışları tez-tez bağdakı ağac, gül-çiçək ilişgisini görümlü edən məcazlar olur. Məsələn, «gül havanın lütfündən köynəyəni çak etmişdi» və s. (bax: Əbdi bəy Şirazi. Douhət… s. 35. Həmninin bax: s. 31-31). 98. Şah İsmayıl Xətai. Əsərləri, İİ c, B., 1960. s. 84. 84 99. Nizami Gəncəvi. Xosrov və Şirin, s. 283. 100. Yenə orada, s. 55. 101. Məhəmməd Füzuli. Seçilmiş əsərləri, s. 53. 102. Yenə orada, s. 58. 103. Nizami Gəncəvi. Xosrov və Şirin, s. 58. 104. Yenə orada, s. 157. 105. H.M. Mehdiyev. Orta əsrlər Azərbaycan mədəniyyətinin bədii tekstlərində mifoloji strukturlar. – «Azərbaycan filologiyası məsələləri». B., 1983, s. 240-241). 106. Məhəmməd Füzuli. Seçilmiş əsərləri, s. 13. 107. Nəsimi. Seçilmiş əsərləri, s. 56. 108. Şiəliyin bəzi qollarında Əli Allahın təzahürünə çevrilirdi (vax: İ.P.Peruşeskiy. İslam… s. 276, 303-304, 307). Bu zaman Məhəmməd yeganə mərkəzi fiqur olmurdu. 109. Naxışlarda xaçvari, burulğanvari simvollar buna örnəkdir. 110. Nəsimi. Seçilmiş əsərləri, s. 63. 111. Yenə Orada, s. 20. 112. Gözəl, adətən, üz tutulub baxılmağı ön planda saxlanılan «büt», «görklü», «sənəm» kimi sözlərlə bildirilirdi. 113. Aşiqin və ya məşuqənin semantik mərkəz olması əsasında fərqlənən qəzəllər haqqında bax: İ.V.Stebleva. Semantika qazeley Babura. M. 1982, s. 12-24. 114. Belə olanda qəzəl poema üçün paradiqma, struktur örnəyi kimi çıxış edəcək. Bu baxımdan, aşiqanə gəzəllərlə bəzədilmiş «Leyli və Məcnun» mövzulu poemalar gah qəzəllərdən bilinən paradiqmaya yığılır, gah da həmin paradiqmadan açılan tekst kimi özlərini göstərir. Yəni ritmik olaraq qəzəl və aiqanə qəzəllərdəki olaylar arasında sinonimlik ortaya çıxır. 115. Bax: R.Əfəndi. E sənəti örnəklərində emblem və rəmz mahiyyətli bəzəklər. – «Qobustan», № 3, 1970, s. 57. 116. L.Kerimov. Azerbaydjanskiy kover. 117. Vax: A.Molğ. Teoriə informaüii gstetiçeskoe vospriətie. M., 1966, s. 50-72. 118. Bu informativliyə görə eşitdiyi beytdən sufi səma edirdi. 119. İnformasiya nəzəriyyəsində buna «küy» deyilir. 120. Bax: R.Əfəndiyev. Azərbaycan bədii sənətkarlığı dünya muzeylərində. B., 1980, s. 39. 121. Bax: E.A.Zavadskaə. Gstetiçeskie problemı… s. 139. 122. «Kitabi-Dədə Qorqud». B., 1978, s. 22. 123. Bax: Ö.Lotman. Struktura xudojestvennoqo… s. 75-78. 124. Bax: Niyazi Mehdiyev. Bədii əsər modellər kompleksi kimi. – «Qobustan», № 3, 1982, s. 27- 30.
125. «Kəsmə» havası»nı oynamaq qəfildən donub sonra yenidən rəqsə davam etməklə xarakterizə olunur.
126. Qədim hind incəsənətində bu prinsip tərsinə baş vermişdi. Bir çox heykəl pozası və jestləri rəqsə keçərək onun stop kadr xarakterli işarələri olmuşdu (bax: V.V.İvanov. Kateqorii vremeni v iskusstve i kulğture XX veka – «Ritm, prostranstvo vremə v literature i iskusstve». L., 1974, s. 40). 127. Məhəmməd Füzuli. Seçilmiş əsərləri, s. 30.
Yüklə 2,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|