Microsoft Word orta-esir-estet doc
Yüklə 2,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
67
Rövnəqi gəldi, dirildi baği-bostanın yenə.
Yazın, yayın, gül-çiçəyin, işığın simvolik cərgəsi özünə parıltılar saçan daş-qaş simvollarını cəlb edib onları da Ortaçağ Azərbaycan incəsənətinin ən universal bildiricilərinə çevirirdi. Sonucda bədii tekstlər gülşənlik, əlvanlıq, daş-qaş işartılarında bəzənmiş bədii hadisə olurdu. Bəzəyin özü bədii tekstlərdə əsas təşkiledici prinsiplərdən biri idi. Ortaçağ Azərbaycan incəsənət kodunda başqa paradiqmatik qrupları heyvanat simvolları verirdi. Həm bədii ədəbiyyatda, həm miniatürlərdə, həm naxışlarda onlar dəfələrlə təkrar olunan variativ işarələri törədirdilər. Dildə heyavnat aləmi ilə ilgili paradiqmatik qruplar bitki simvollarının paradiqmatik qrupları ilə birlikdə Ortaçağ Azərbaycan estetik mədəniyyəti və təbiəti arasında elə güclü simvolik əlaqə yaradırdı ki, belə əlaqəni heç cür Ortaçağ Qərbi Avropa mədəniyyətində izləmək olmur. Bəllidir ki, Avropa mədəniyyəti Dirçəliş çağından bişlaəraq təbiəti estetik yöndən geniş şəkildə mənimsəməyə başlamışdı. Bu baxımdan, Doğu estetik mədəniyyəti üçün xarakterik olan təbiətlə vəhdəti Şərqdə İntibah probleminə cəlb etmək olar. Ortaçağ Azərbaycan incəsənətinin dilinə «konsentrik simvollar» adlandırdığımız başqa bir paradiqmatik qrupu da qatmaq olar. Konsentrik simvollar əski mədəniyyətdən Ortaçağa keçsə də, burada İslamın təsiri altında yeni məzmun almışdı. Müsəlman mədəniyyəti, ümumiyyətlə, özünü Konsentrik model əsasında anlayb yaşayırdı. Məkan qatında Kəbənin yerləşdiyi Məkkə mərkəz sayılırdı və belə hesab olunurdu ki, bütün İslam dünyası onun başına düzülmüş konsentrik «çevrələrdir». Sözsüz, bilik qatında (loqosferada) mərkəzi nöqtə mövqeyində Kəbənin, Məkkənin sinonimi olan Quran dururdu. İnsan davranışları sahəsində (personoloji qatd) isə bu yeri Məhəmməd peyğəmbər tuturdu. Ən nəhayyət, bütün varlıq planında mərkəzi nöqtə Allah sayılırdı və Kəbə, Məkkə, Quran, Məhəmməd onun nisbi sinonimləri kimi qavranılırdı. İslam dünya modelində var olanların dəyəri onların bu mərkəzə üz çevirib-çevirməməsi ilə ölçülürdü. Qiblə simvollarından bilirik ki, məscidlərin mehrabları Məkkəni işarə edir. Namaz qılanların, qəbirdə yatanların üzü də bu müqəddəs mərkəzə baxır. Beləliklə, mərkəzə üz tutmaq haqqındakı buyuruq (imperativ) çox vaxt məcazi məna deyil, tam müstəqim xarakter daşıyırdı. Bildiyimiz kimi, təsviri, dekorativ-tətbiqi sənətlər özlərini nəsnə və olayların məhz üst, üz, səth, ön tərəfinə həsr edirdi. Ancaq Ortaçağda batinilik pafosu üzü, üstü, önü dəyərdən salırdı, onu içdəkii dərinliklə əvəz edirdi. İçdəki dərinlik isə mərkəzə üz tutmağı müstəqim deyil, məcazi edirdi. Ancaq qiblə metaforaə çevriləndən sonr Kəbənin, Məkkənin yerində gözəli qoymaq çətin deyildi. Daha bir məntiqi addımdan sonra isə «dərinliyə gömüləndə Məkkəsiz də keçinmək olar» düşüncəsi ortaə çıxırdı. Onu da deyək ki, Ortaçağda Allahın konsentrik modeldə məhz mərkəz kimi təsəvvür edilməsi özünü birbaşa aydın etmir. Allahın mərkəzdə yerləşmiş kimi təsəvvür edilməməsini üzdə danan bəzi müddəalar da var. Məsələn, fəlsəfənin təsiri altında İslam dünyasında daha çox anlamışdılar ki, Allahı cismani, insanabənzər (antropomorfik) biçimdə bilməkdən daha düzü onu tam laməkan, qeyri-cismani saymaqdır. Belə olanda onu, - bu laməkan varlığı mərkəz kimi məkani nöqtəyə bağlamaq bəzi çətinliklərlə toqquşurdu. Ancaq Allahın konsentrik sistemdə mərkəzi varlıq kimi duyulmasını biz mərkəzi olaylar sayılan Kəbə, Məkkə, Quran, Məhəmmədlə onun əlaqəsindən çıxarırıq. İkinci yandan, Aristotel kosmologiyasının təsiri altında yer fələklərin mərkəzində veriləndə və fələklərin üstündə Allah kürsüsünün olduğu söyləniləndə biz yenə konsentrik modeli görürük. Allah nöqtəsindən fırlana-fırlana radio dalğaıs kimi gələn fələk dairələrinin axırıncısının mərkəzində Yer durur. Bir növ konusvarı sistem alınır (konusvari tikilmiş dini binalarla tutuşdurun). Ancaq elə ki, Allahın bir yerdə yerləşməsi prinsipial olaraq danılırdı, bu zaman mömün onu gözlərinin qabağına gətirib ona tapınırdı. Hər mömünün bu cür təsəvvür etdiyi Allah hamı üçün Konsentrik modelin mərkəzində daənırdı və hər kəs konsentrik modelin dairəsindən mərkəzə üz tutan kimi özünü görürdü. Orta yüzillər Azərbaycan incəsənətinin universal kodunda bu konsentrik modelin paralelləri istənilən qədər idi. Demək olmaz ki, incəsənətə bu model İslam dünya şəklindən gəlmişdi. Dekorativ-tətbiqi sənətdə Konsentrik cizgilərdə işlənmiş çoxlu əski örnəklər vardı. Ancaq İslamdan sonra bəzi hallarda incəsənətdəki konsentrik simvollar bu və ya başqa biçimdə İslamın uyğun 68 modeli ilə səsləşirdi. Özü də bu səsləşmədə çox vax İslam modelinin dini mənası aşağlaşdırılır, heçə endirilirdi. Məsələn, Ortaçağ Azərbaycan poeziyası üçün Kəbənin yerində sevgilinin qoyulması və Kəbədən üstün tutulması tez-tez təkrarlanan görkdür:
Bir-birinə can atan aşiqlərin başına gələnlərdən söz açan Ortaçağ Azərbaycan poemalarında (məsələn, «Leyli və Məcnun», «Xosrov və Şirin» tipli aşiqanə poemalarda) konsentrik simvollar aşiqlə məşuqənin yerini, çevrəsini cızırdı. Onlar bir-birindən aralı (bəzən hərəsi bir şəhərdə olurdu) qoşa konsentrik bölgə əmələ gətirirdi. Hər bölgədə mərkəzi personajın (aşiqin, ya məşuqənin) çevrəsi, əhatəsi ayrı-ayrı şəxslərdən törəyirdi. Bir yandan, personajlar aşiqin, o biri yandan isə, məşuqənin başına yığılaraq onların yaşamının gedişində bu və ya başqa biçimdə iştirak edirdilər: həmin personajlarla qarşılıqlı əlaqə qəhramanın mənəvi xüsusiyyətlərinin bircə-bircə açılmasına, nəyisə edib-etməməsinə gətirib çıxarırdı. Aşiqanə romanlarda hər iki konsentrik bölgə arasında cazibə gücü bir bölgədən çıxıb o birisinə keçmək istəyəndə özünü göstərirdi: sevənlərin birindən o birisinə soraq aparan səbah (meh) konsentrik bölgələri əlaqələndirən cazibəni bildirirdi. Bu əlaqə sujetdə yol simvolları, yəni yol üçün xarakterik olan atributlar, aktlar ilə gerçəkləşirdi. Konsentrik model aşiqanə qəzəlləri də təşkil edən strukturları verirdi. Bu janrda semantik mərkəz kimi gözəl göstəriləndə yerdə qalan poetik görklər onun həndəvərində dolanaraq onu anladır, duydururdu. Semantik mərkəz aşiq olanda isə konsentrik çevrə iki halda semantik mərkəzin çərçivəsinə ən müxtəlif, hətta kosmik (ulduzlar, planetlər) olaylar cəlb olunurdu. Sonucda aşiq də, məşuq də bu poetik modeldə az qala hamının, hər şeyin mərkəzi kimi görünürdü. Bu göstərdiyimiz bir məsələni ortaə çıxarır: görünür, qəzəl janrındakı konsentrik simvollar («semantik mərkəz», başına pərvanə dolanan «şam») və Konsentrik sintaksis, əlaqələndirmə forması (işvə, naz-qəmzə ilə gözəl qız aşiqi zəncirləyib özünə bağlayır) həmin qəzəlləri aşiqanə romanların yığılıb sıxılmış başlanğıcı, əsası edirdi. Bu baxımdan aşiqanə romanların özünə aşiqanə qəzəlin çözələnib açılaraq daha geniş müstəviyə yayılması kimi baxmaq olar. Konsentrik model «mərkəzi fiqur», «həndəvərdə düzülmüş fiqurları» miniatürlərə verməklə bərabər, bu sənəti kompozisiyaə salmaq üçün gərəkli sintaksislər də təmin edirdi. Konsentriklik bəzi miniatür tekstlərinin qavrayışını özəl biçimdə qururdu. Biz arxadakı qaə və sayirədən öndəki fiqurlara sarı boylanan adamları göstərən miniatürləri deyirik. Bu miniatürlərdə mərkəzi fiqura və ya fiqurlara biz bu yandan, arxadakılar isə o yandan baxırlar və sonucda həmin fiqurlar müxtəlif qavrayışlardan uzanan oxların kəsişdiyi mərkəzi nöktəyə dönürdülər. Ortaçağ Azərbaycan dekorativ-tətbiqi sənətində konsentrik modelin ən müxtəlif variantları tekstə bildirici və kompozisiya-sintaksis qaydaları verirdi. XVİ yüzildə Təbrizdə hazırlanmış qalxan (ill. X), Şeyx Səfi xalısı mərkəzində günəş simvolları durmuş konsentrik bəzəkdə düzəldilmişdi. Memarlığı götürəndə isə bir çox Azərbaycan türbə, məscid və məqbərələrində yenə konsentrik arxitektonikanın təkrarlandığını görmək olar.
Yüklə 2,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|