Microsoft Word orta-esir-estet doc
Yüklə 2,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
71
Taxt vergil - ərdəmlidir. Boyun uzun bədöy at vegil (bu oğlana) Minəd olsun – hünərlidir. Ağayıldan tümən qoyun vergil bu oğlana Şişlik olsun - ərdəmlidir. Qaytabandan qızıl dəvə vergil bu oğlana Yüklət olsun – hünərlidir.
Görmək çətin deyil ki, bu parçanın cümlələri qrammatik quruluş baxımından eynidirlər. Ona görə də birinci cümlənin quruluşuna baxıb sonrakıları güm anlamaq olar. Bu isə falda təkrar olunan prinsipdir. Beləliklə, əski oğuz tekstlərində özünü göstərən paralelizmlərlə əski ouz və ya ümumitük şifahi dil sintaksisi arasında prinsip eyniliyindən danışmaq heç də əsassız olmaz. Adətən, əski insan fallar, yuxular, paralelizmlər, qafiyələr, ritimlər, simmetriya və nəhayət, əqli nəticələr vasitəsi ilə dünya, yaşama tekstinin sonrasını qabaqcadan təyin, praqnoz edəndə sevmədiyi, ehtiyat etdiyi zamanla bu şəkildə mübarizə aparırdı. O, gələcəyi indidə olanların təkrarına çevirəndə özünü daha rahat duyurdu. Yenidən Y. Lotmanın formulə etdiyi paradoksa qayıdaq. İncəsənətdə hər hansı bir tekst başqalarının başa düşəcəyi tekst olmaq istəyirsə, onların bildiyi bədii dilə, koda söykənməlidir. O biri yandan, belə koda söykənəndə başqaları üçün az yeniliyi, informativliyi olan və deməli, az maraq doğuran tekstə çevrilir. Bəs incəsənət bu çətin durumdan necə çıxır? Y. Lotman göstərir ki, bədii tekstinin informativliyi belə əldə edilir: tekst qabaqca bir kodun qanunauyğunluqlarının (lüğət və sintaksisin) əsasında qurulur. Onu qavraən bu dili tapanda düşünür ki, nəyin gələcəyini, necə olacağını indi, öncədən deyə bilər. Beləliklə, bədii tekst dürlü kodların dialoqundan, bir-birini əvəz etməsindən düzəlir. Bu isə onun qavranılmasını dinamik edir. Teksti qavraən həmişə «bu» fraqmentin hansı dil və ya dillərin sintezi vasitəsi ilə qurulduğunu tapmaqla məşğul olur. Əgər şəxsiyyət mənsub olduğu mədəniyyətin bir çox bədii, incəsənət dillərini bilirsə, bu axtarışlar onun bilincində baş verir və hər tapıntı yüksək estetik həzzə səbəb olur. Tekstə ciddi yanaşan, ancaq onun hansısa parçasının söykəndiyi dili biləməyən adam bu fraqmenti pis saymır, tərsinə, onu öyrənməyə çalışır. Ayrı-ayrı kodların sintezi sayəsində yaradılmış tekstlərin başqa dürü, növü də var. Bu növə aid yapıtlarda ard-arda gələn kəsimlər bir koda söykənirlər, ancaq tekstin dərindəki qatları dürlü dillər vasitəsi ilə qurulurlar. Məsələn, bir çox sufi erotik (sevgi) qəzəlləri janrın poetik qanunauyğunluqları ilə yaradılırdı. Bu zaman forma və formadan sonra gələn ilk məzmun planı sevgi qəzəllərinin janr dilindən törəyirdi. Daha altda olan mənalar qatı isə sufi dünyagörüşünü bildirən semantik kodun məhsulu olurdu. Ona görə də bu semantik kodu bilməyən, sadəcə, sevgi qəzəli oxuyurdu, bilən isə sevgi motivlərinin araçılığı ilə sufi şairin mistik mənalarla dolu aləminə düşürdü. Miniatür tekstlərində görülən plan, məsələn, «mərkəzdə oturmuş fiqur» və bu planın ilkin mənalərı «mötəbər şəxs» və ya «hökmdar» həmin sənətin öz dili əsasında qurulurdu. Daha dərində olan və ya əlavə anlamlar isə şəklin həsr edildiyi söz mətninindən doğurdu. Sonucda mətn miniatürə semantik kod kimi üz tuturdu və bu kodu bilməyən adam şəkildəki məzmunun illüstrasiya edilən əsərlə ilgili tərəflərini nə görür, nə də anlayırdı. Miniatürün yaradılışında, qavranılmasında, estetik baxımdan yaşanılmasında, hər iki kodun, yəni miniatür dili ilə mətn məzmununun sintezi məraqlı nəticələrə gətirib çıxarırdı. Mətn olayların gedişini, dəyişkənliyini canlandırmaqla zaman xəttində prosessual obrazlar yaradırdı. Miniatür dili isə öz bildirici və sintaksisi ilə həmin prosessuallığı «stop kadra», donmuş səhnələrə, jestlərə, pozalara çevirməklə onları eydetikləşdirirdi, baxımlı görünüşlərdə göstərirdi. Ona görə də miniatür dili ilə mətndən alınmış semantik kodu sintez edərkən şəkli estetik qavrayışla mənimsəyən Ortaçağ adamında dəyişkənliklə, prosessuallıqla, gözəl görünüşdə donub qalmağın, özünü görümlü etməyin ritmik növbələşməsi baş verirndi. Güman ki, bunu çağdaş kinematoqrafda hərəkətdən «stop kadra» keçməyin effekti ilə tutuşdurmaq olar. «Muncuq kimi düzülən» yazını Şərqdə xüsusi estetik intensivliklə yaşaərdılar. Qələmin ücü
72 kağızdan aralananda və ya hərf yazılıb qurtaranda zaman boyu davam edənin məkanda donub qalması baş verirdi. Bu donub qalma zamansızlığa keçidi andırırdı. Zaman axınınında açılanlar hərəkət qurtarıb daənanda zamanda olmaən varlıqlar kimi duyulurdular. Miniatür, bax, belənçi bitkinlik effekti ilə özünü göstərmək istəyirdi. Hərəkət addım-addım hələ olmamışları və deməli, görünməyənləri, artıq, olmuşlara, deməli, görünənlərə çevirir. Mminiatür dilinin sintaksisi üçün xarakterik olan dürlü baxma nöqtələrinin verilməsinin özünü dinamika ilə şəklin statikasının sintezi kimi anlamaq olar. Götürək Füzulinin bir qəzəlini:
Burada demək olar ki, hər beyt dürlü baxma nöqtələrindən doğur. Yalnız dördüncü, beşinci beytdə baxım nöqtəsi dəyişir, lirik qəhraman sevgilisinə müraciət edir. O biri beytlərdə isə hər baxım nöqtəsinin qarşısında ayrı-ayrı personaj və hadisə peyda olur (rəssam naseh, göz yaşı, Allah və lirik qəhrəmanın özü), hamısı da ön tərəfdən görünür. Qəzəlin bu strukturu ilə tərs perspektiv arasında oxşarlığı izləmək çətin deyil. Qəzəldə rədiflərin dəyişməzliyi ilə dəyişgən baxm nöqtələri sintez olunduğu kimi, miniatürlərdə də şəkillərin dəyişilməzliyi ilə baxma nöqtələrinin dəyişməsi birləşir. Beləliklə, görmək çətin deyil ki, məlumatın informativliyi xatirinə, dünyanı dürlü biçimli, strukturlu görklərdə açmağın xatirinə Ortaçağ Azərbaycan incəsənətində bədii dillər, kodlar arasında dürlü mübadilələr gedirdi. Ona görə də ayrı-ayrı sənət növləri, tekst tipləri semiotikanın «böyüdücü şüşəsindən» baxanda bir-birindən seçilir. Ortaçağ incəsənətinin kanonikliyi, eteketliliyi onun strukturlarını bilinməz edir. Ancaq su damcısı da adi gözə bəsit görünür. Ona mikraskopla baxanda isə… zəngin bir aləm açılır. Çağımızda estetikada tətbiq edilən elmi metodların qarşısında duran başlıca vəzifə Ortaçağ incəsənətinin dərin qatlarında gizlənmiş zərrəciklər aləmini üzə çıxarmaqdır.
Yüklə 2,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|