Microsoft Word orta-esir-estet doc

 

79

150. Nizami Gəncəvi. Yeddi gözəl. s. 259. 

151. Aristotel gözəllikdən həm dəyişilməz, dayanıqlı strukturların baxımlılığı kimi, həm də dinamik 

hadisə kimi danışmışdı (bax: A.F. Losev. İstoriə antiçnoy gstetiki. Aristotelğ i pozdnəə klassika. M., 

1975. s. 146-147, 163-164). 

152. Göstərdiyimiz estetik dəyərləndirmə qəlibi XVİ əsr Azərbacan şairi Əbdi bəy Şirazinin 

poemasından götürdüyümüz aşağıdakı sözlərlə özünü bildirir: «Başqa bir təsvir Şirin və Xosrov 

haqqında idi ki, ölkədə onun mislini tapmaq olmazdı (Əbdi bəy Şirazi. Douhət əl-əzhar (fars 

dilində) M., 1974. s. 61)». Qazi Əhməd misilsizlik əlaməti ilə İbn Bəvvab, Əhməd Rumi, Xacə 

Mirək, Ustad Dərviş kimi xəttat və rəssamların bacarığını, istedadını xarakterizə edirdi (bax: Kazi 

Axmed. Traktat o kalliqrafax i xudojnikax. M.-L., 1947, s. 64, 68, 181). 

153. Bax: İ fəslin 149-cu izahı. 

154. Bax: N.İ.Brunov. Oçerki po istorii arxetikturı. İ t, M.-L. 1937, s. 224-226. 

155. Nəsimi. Seçilmiş Əsərləri, s. 243. 

156. A.F. Losev Aristotel fəlsəfəsinin xarakterik cəhəti kimi distinktiv-deskriptiv əməliyyatı 

göstərir (bax: A.F. Losev. İstoriə antiçnoy gstetiki. Aristotelğ… s. 9, 33, 37). Stagirli filosof 

öyrəndiyi sahədə hər şeyi, hər cəhəti ayırıb təsvir etməyə böyük aludəlik göstərirdi. Distinktiv-

deskriptiv pafos müsəlman Doğusunda filosofların düşüncə tərzinə çox böyük təsir göstərmişdi. 

Fərabi, İbn Sina, Bəhmənyar məntiq, metafizika üzrə araşdırmalarında nəqqaş kimi hərəkət edərək 

hər şeyi incələyib xırda-xırda strukturlara bölməkdən ayrıca həzz alırdılar. Bu hal Nəsirəddin 

Tusiyə də xas idi. Məsələn, bir fəlsəfi traktatında forması, biçimi olanlardan danışırdısa, mütləq 

göstərirdi ki, onlar ya bir, ya iki, ya da üç cəhətə malikdir. Bir cəhəti olan xəttdir, iki cəhətlisi 

səthdir, üç cəhətlisi isə cisimdir. Sonra isə artırırdı: cisim də kəsif, ya lətif olur. Su ilə torpaq 

kəsifdir, mələklər ilə hava isə lətifdir (Məhəmməd ibn Məhəmməd ibn əl-Həsən əl-Tusi. Məcmuəyə 

resael, fars dilində; Tehran, 1956, s. 57). Maraqlıdır ki, distinktiv-deskriptiv pafos qeyri-fəlsəfi 

ədəbiyyat üçün də yetərincə sevimli olmuşdur. Məsələn, Məhəmməd Hinduşah Naxçivani katiblərə 

məktub yazmaq qaydaların məsləhət verəndə əsl Aristotel həvəsi, hövsələsi ilə adresatları növlərə 

bölür, tutalım ki, nədimlərdən danışanda onları üç dərəcəyə ayırır və hərəsi üçün ərəbizimlərlə 

naxışlanmış xüsusi müraciət formulası göstərirdi. (bax: Məhəmməd Hinduşah Naxçivani. Dəstur əl-

katib fitəyyin əl-məratib fars dilində İ c. İİ h. M. 1971, s. 325). 

157. Bax: F. Rouzentalğ. Tojestvo znaniə. M., 1978, İV fəslin. 

158. Nizami Gəncəvi. Yeddi gözəl. s.55. 

159. Bax: Banxmanyar alğ-Azərbaydjani. At-taxsil…kn. İİİ. B. 1983, s. 135. 

160. Əbdi bəy Şirazi. Douhət… s. 42, 56, 58. 

161. Yenə orada, s. 50. 

162. Yenə orada, s. 71-79. 

163. L. Kərimov xalça simvolları haqqında geniş bilgi verir: L. Kerimov. Azerbaydjanskiy kover. 

B.-L., 1961. 

164. Eydetiklik anlayışı cisim və olayların baxımlılığını verən struktur şəbəkəsini bildirir. 

165. Bax: Niyazi Mehdiyev. Maraqlı düşüncənin bir prinsipi və incəsənət. – «Qobustan», № 4, 

1982. 

166. V.İ. Lenin. Əsərləri, 38-ci., s. 86. 

167. Bax: Roman Əkobson. V poiskax suhnosti əzıka. – «Semiotika». M., 1983, s. 106.        Bizans 

ikonaqrafiyası haqqında bax: V.V.Bıçkov. Vizantiyskaə…, İV fəs. 

168. Yunq protestantlığı öz rasionallığı ilə xristianlığa güclü zərbə vurmaqda suçlayırdı: C.G.Gung. 

The Collected Works, vol. 9, part 1. London. 1959, p. 12-13. 

169. Məhəmməd peyğəmbərin ömründən səhnələrə, onun meracına həsr olunmuş miniatürlər bu 

sənət üçün istisnadır. 

170. Bax: Abd ar-Raşid al-Bakuvi. Kitab talxis… s. 27. 

171. Yenə orada, s. 42.        

          

 

 

 

 

 

 

İİ fəsil üzrə 

---

 

80

 

1. Bax: Ferdinand de Sossür. Trudı po əzıkoznaniö. M., 1977, s. 47-55. 

2. Dilçi və ədəbiyyatşünas əl-Cürcaninin sayəsində Ortaçağ ərəb mədəniyyəti poetik mətndə sözün 

əlavə mənalar qazandığını yaxşı anlamışdı (bax: A.B.Kudelin. srednevekovaə arabskaə pogtika. M., 

1983, s.152-155). 

3. Bayatılar. B., 1977, s. 85. 

4. Hərçənd belə də qəbul etmək olar ki, bayatılarda birinci beyti mənalardan boşaldılmış cümlə tutur 

və sübut edilsə ki, bu cür semantiksizlik diqqətəlayiq estetik prinsipdən doğur, həmin cümləni güc 

edib metaforik yozmağa da ehtiyac qalmaz. 

5.  Z.C.Məmmədov. Azərbaycanda Xİ-Xİİİ əsrlərdə… s. 125. 

6. Ümumi ilə təkcənin bu ilişgisi geniş şəkildə Fərabi tərəfindən açıqlanmışdı (bax: Farabi. 

Kommentarii k «Vvedeniö» Porfiriə. – S.N.Qriqarən. İz istorii filosofii… s. 134-143). 

7. B.Rassel yazır ki, kollektiv bir adamdan həm çox bilir, həm də az. Kollektiv ensiklopediyaların 

məzmununu, bütün elmi müəssələrin tapdıqlarını bilir. Əvəzində bir adamın təcrübəsini, şəxsi-intim 

həyatını, duyğularını bilmir. Dil sistemi də kollektiv xarakter daşıyır, ona görə də şəxsi duyğular 

dildə tam şəkildə öz əksini tapmır (bax: Bertran Rasselğ. Çeloveçeskoe poznanie. Eqo sfera i 

qraniüı. M., 1957, s. 39). 

8. Bax: Abu Ali İbn Sina. İzbr. Proiz., İ t., s. 75. 

9. İbn Sina məntiqdən danışanda dəfələrlə deyir ki, biz bilmədiyimiz nəsnələri bildiklərimiz 

əsasında dərk edirik (yenə orada, s. 70). Eyni fikir Bəhmənyarda da təkrar olunur (bax: Baxmanyar 

al-Azerbaydjani, At-taxsil… İ t., s. 21). Bu həm də o deməkdir ki, biz idrak zamanı rastlaşdığımız 

hər bir təkcəni şüurumuzda olan ümumilərdən birinə aid etməklə anlayırıq, tanıyırıq. 

10. Quranın və onun məzmunu məsələsində həm də belə bir inam vardı ki, mənalar onun  özündədir  

və onları üzə çıxarmaq lazımdır. Quranın hərf birləşmələrindən əmələ gələn cümlələri şüurda 

müəyyən məna cərgələri oyadırdı. Sonra isə bu mənalar bənzətmə, alleqorik prinsiplərlə elə şüurun 

özündə olan başqa mənalarla dürlü əlaqələrə girirdi. Bir sözlə, Quran işarələrinin düşüncədə 

oyatdığı ilkin mənalar fəlsəfənin, hədislərin və s. köməyi ilə başqa anlamalarla müxtəlif 

kombinasiyalar yaradırdı. Sonra isə belə sayılırdı ki, ortaya çıxan bütün «ağıllı» fikirlər şüurda 

deyil, Quranın batinində mövcuddur. 

11. Bax: Nizami Gəncəvi. Yeddi gözəl, s. 86-87. 

12. Geniş bədii tekstin işarəyə çevrilməsi haqda bax: Ö.M.Lotman. struktura xudojestvennoqo 

teksta. M., 1970, s. 31-33. 

13. Nizami Gəncəvi. Sirlər xəzinəsi, s. 42. 

14. Dəqiqləşdirmə aparaq. Monoteist dinlər ağ magiyanı Tanrı kəraməti sayır. İslamda bu 

təsəvvürlə bağlı Süleyman Atəşin Quranın türkcəsinə verdiyi izahlara bax: «Kuran-i Kerim Meali, 

İstanbul» s. 3-35. 

15. Ona görə də davranış dilindən xəbərsiz olduğumuz xalqın adamlarının bir çox davranışını 

anlaya bilmirik. 

16. Oxşar şəkildə qadınların və kişilərin danışığında da fərqlərdən söz açmaq olar. Məsələn, bir çox 

xalqlarda bəzi sözlər (azərbaycanlılarda «ayzə», «külbaş» və s.), ifadə, intonasiya tipləri yalnız 

qadınlara xas olur. 

17. Marağalı Əhvədi. Cami-cəm, s. 143-145. 

18. Əttar bu bağlılığı belə ifadə edir: «Sənsən… burada başqa bir şeyi bilmirəm. Səndən başqa tək 

bir şey belə tanımıram. Bizim yoxluğumuz, nəhayət, Sənin varlığındır. Sən daim cüzə də nazilsən, 

küllə də. Əbədi Sənsən, mən deiyləm. Mən qalmam, sonunda Sən qalırsan yenə». Ferıdedin-ia 

Attar. İlahi-name İstanbul, 1947, s. 8, 13. 

19. Bax: A. Gölpınarlı. Mevlana Celaleddin. İstanbul. 1959, s. 51-52. 

20. Bax: Mola Nəsrəddin… s. 45-46. 

21. Bax: Bəhlul Danəndə lətifələri. B., 1979, s. 35-38. 

22. Bax: Mola Nəsrəddin… s. 223-224. 

23. Bax: M.Baxtin. Tvorçestvo Fransua Rable…, s. 30-36. 

24. Bektaşi gülməcələri haqqında bax: Dursun Uildirim Turk edebiyyatında… 

---