Microsoft Word orta-esir-estet doc
Yüklə 2,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
15
Eyni plastik bildirici aşağıdakı parçada da var: Başımı aəğımın altına alıb, Dizimin başı ilə bir qədəm atdım. Üzümün nurunun çoxluğundan Qəlbimin güzgüsü dizimin başı oldu (40).
Erkən Bizans mədəniyyətindən danışanda S.S. Averintsev bədən plastikasından önəmli faktlara çıxır. O göstərir ki, Antik çağda Afina bilgəsi (müdriki) düşüncələrinə görə polis (şəhər- dövlət) demokratiyası içində ölüm cəzası ala biləcəyini ağlına gətirirdi. Ancaq bunu da bilirdi ki, demokratiya fiziki cəzalar, işgəncələr ilə ounun bədəninin və ruhunun alçaldılmaəcağına güclü qarantlar verir. Məhkəmədə müttəhimin rəvan nitqi bəlli hüquqlar çərçivəsində istənilən qədər davam edərdi və heç kim onun ağzından vurub sözünü kəsə bilməzdi: ölümə məhkum edilmiş Sokrat zəhər dolu qabı əlinə götürəndə yüksək jest edir. Bu jest azad şəhər respublikasından təminatlar almış vətəndaşın sonsuz ruhi azadlığını göstərir. Ancaq bir şey də var. Təmkinli duruşu, məğrur qaməti ölüm qarşısında daənanda saxlamaq olar, işgəncə qarşısında isə bu mümkün deyil. S.S. Averintsev sözlərinə davam edib yazır ki, Yaxın Doğu despotiyasında insan bədəninin ləyaqətinə əzəldən başqa baxış vardı. Əski İran şahlarının ən yaxın adamları belə, onun qarşısında yerə sərilirdilər (halbuki kinik Diogen bu cür təzim etməyi hətta Tanrılar qarşısında da düz saymırdı). Yəhudi rəvayətinə görə, onların peyğəmbərləri İsayya diri-diri ortadan mişarlanmışdı. Ancaq yunanlar və romalılar yalnız qulları çarmıxa çəkir, öz vətəndaşları üçünsə belə edamı təhqiramiz sayırdılar. Halbuki Yaxın Şərqdə Yannay adında bir monarx xalqının yüzlərcə ən sayğılı adamını çarmıxa çəkdirmişdi. Əski Şərq katibi, müdriki, peyğəmbəri və hətta əyanı yaxşı bilirdi ki, onun bədənini təhqirlərdən qoruyan heç bir qanun yoxdur. Tövrat elə bir kitabdır ki, orada bir nəfər də bədən işgəncələrindən, ağrısından əzab çəkib inildədiyi, fəryad etdiyi üçün utanmır. Yunan faciəsində isə ağlaən heç bir qəhrəman bu cür bədən işgəncələrini, ağrılarını tanımır. Antik dünyaduyumunda bədən, hər şeydən öncə, tamaşa edilən məğrur boy-buxundur. Bibliyada isə bədən ağrıdır, əzələlərin burum-burum oynaşması deyil, içəridən duyan, həssaslıqdan titrəşən bədəndir. Bu dünyaduyumunda Tanrıya ən yaxın yol kədərdən, dünya üstünə göz yaşlarından gedir. Kallisfen Makedoniyalı İsgəndərə hər cür yaltaqlana bilərdi, ancaq o, bədəni, qaməti qarşısında suça batıb öz boy-buxununu qatlayıb İsgəndərə yerəcən təzim etməmək üçün ölümə də razı olmuşdu. Yunanlarda azad qalmaq bədəninin azadlığı idi. Onlar mədəniyyətdən tələb edirdilər ki, insan bədəninin nəcibliyini, ərdəmini saxlasın və cismaniliyin ayrılmaz davamı olan şifahi nitqə şərait yaratsın. Yunan kitaba və katibə yuxarıdan aşağı baxırdı. Onun dik durub çıxış yapması bükülüb dizi üstündə kitab yazan Yaxın Şərq katibinin pozasına zidd idi (41). Gördüyümüz kimi, S.S. Averintsev poza, bədən durumu, bədən duyumu simvollarına söykənib böyük bölgəni çevrələyən iki əski mədəniyyət arasında dünyagörüşü və dünyaduyumu ziddiyyətlərini gözdən keçirir. Beləliklə, mədəniyyəti öyrənməkdə üzdə önəmsiz sayıla biləcək bədən bildiricilərinin (işarələrinin) nə qədər informativ olması üzə çıxır. Nizami Gəncəvi kitab üstündə özünün bükülmüş pozasını maksimal simvol kimi yaşayır. Bu, sadəcə, bədən əyilməsi deyil, yoqalardakı kimi burada da bədən ruhun, ruh isə bədəninin davamı olur. Nizami bükülüb balacalanmış bədənin içində şair ruhunun intensivliyi sayəsində fələklərəcən çatan azman tutuma, əzəmətə valeh olur. Bükülmüş bədənə eyni ilişgi bəzi miniatür yapıtlarında də özünü göstərir. «Sultan Səncər və qarı», «Zahid və lovğa əslzadə» miniatürlərində qarı və zahidin fiqurları düz qamətli soltan və əslzadənin şəxsiyyətindən daha zəngin mənəvi keyfiyyəti bildirir. Haqqında danışdığımız plastik bildirici ilə ilgili Ortaçağ Azərbaycan estetik mədəniyyətinin başqa bir problemi də ilgincdir. Başqa Ortaçağ Doğu mədəniyyətlərində olduğu kimi, Azərbaycanda da düz qamətə vurğunluq vardı. İncəsənətdə belə qaməti bildirmək üçün işlədilən əlif, sərv və s. bənzətmələri bunu yaxşı aydın edir. Miniatürlər belə qamətin görüntüləri ilə 16 zəngindir. Nə vaxtsa Yunanıstanda və Romada olub bədənin ləyaqətini, azadlığını bildirən və iudaizm, sonra isə xristian dünyagörüşü ilə erkən Ortaçağdə inkar edilən həmin bədən simvolları müsəlman ölkələrində yenidən ortaə çıxır. Bu münasibətlə yada salaq ki, İ.P. Petruşevskinin yazdığı kimi, müsəlman hüquq qaydaları uzun çəkən işgəncələrə icazə vermirdi. Fiqhə görə, qanunu pozduğu üçün uşaqdar, ruhi xəstələr, qullar sorumlu olmurdular. Bəzi istisnalarla uzunsürəli həbs cəzasını oddan keçirməklə, suya atmaqla sınamağı (ordaliyaları) yasaqladığına görə fiqh həmin çağın Avropa məhkəməsindən, İ.P. Petruşevskinin fikrincə, yuxarıda dururdu (42). Ancaq eyni zamanda müsəlman reallığında fiqhin bu tələblərinin pozulması nadir hadisə deyildi (43). Saray çəkişmələri sonucunda gözdən düşmüş adama hökmdarın necə əzablı edamlar kəsdiyi yaxşı bəllidir. İctimai həyatda toqquşan ehtirasların, düşmənçiliyin, nifrətin gücü əxlaq normalarına və fiqh qanunlarına baxanda daha şiddətli olurdu. Sonucda isə ən əcayib olaylar baş verirdi: əl-Müqtədir gözləri çıxarılmış ilk xəlifə idi. Xəlifə əl-Mütəkki devriləndə nə qədər yalvarsa da, qohumu tərəfindən kor edilmişdi (44). İncə, fədakar duyğular dolu qəzəllər yazan Şah İsmayıl, deyilənlərə görə, Şeybani xanın kəlləsini qızıla tutdurub ondan şərab içmişdi (45). Təhmasib şah isə oğlu İsmayılı uzun sürə həbsxanada saxlatdırıb onun psixikasını sarsıtmışdı (46). Beləliklə, Ortaçağ müsəlman mədəniyyətində həm bədən ləyaqətinə, həm bədən təhqirinə tez-tez rast gəlmək olar. Ancaq hər halda, İslam Doğusunda ləyaqətli qamət yunan polis demokratiyasında vətəndaş üçün yeganə mövcudluq forması olan ləyaqətli plastik varlığın eyni deyildi. Şərqdə bu, sadəcə, gözəgəlimli görünmək üçün ədəb və estetik ölçülərin tələbilə bədənin aldığı bildirici, işarə idi ki, daha çox zahiri xarakter daşıyırdı və həmin bədən heç bir mənəvi əzab keçirmədən çox asanlıqla hökmdar qarşısında (namaz vaxtı isə Allahın qarşısında) bükülüb öncəkinin tərsinə çevrilə bilirdi. Bu mədəniyyətin başqa qütbündə ruhun ləyaqətini ləyaqətli bədən bildiricisinə qarşı qoyan dərvişlər, zahidlər dururdu ki, onlar küncə çəkilməklə, başqalarından qıraq yaşamaqla Allaha yol axtarırdılar. Bədənlərini bildiriciyə çevirmək, bildirici kimi duymaq, bildirici kimi göstərmək öz ruhları ilə məşğul olan sufilərə heç vaxt yad olmamışdı. Sufi plastikası onu görənlərə dürlü bildiricilər göstərib dürlü mənalar anladırdı: namazdan sonra o əyilib üstündə durduğu torpağı öpürdü. Bunun mənası üstündə durduğu torpağa əziyyət verdiyi üçün sufinin torpaqdan üzr istəməsi idi!
Zikr zamanı dediklərinin ritmində diaqonal yöndə başını sağ tərəfə yuxarı və aşağı, ürəyinə sarı – sol tərəfə aparmaqla sufi Tanrıdan ürəyinə olan yolu cızırdı (47). Sufi bükülmüş pozası ilə ruhi zənginliyi bildirdiyi kimi bəzi hallarda dümdüz duruşu ilə mənəvi yan-yörədəkilərə möhtəşəmliyini anladırdı. Nəsiminin bir qəzəlindən gətirdiyimiz aşağıdakı parçada Allahla özünün sinonimliyini tapmış şairin gəlib profanlar, adi adamlar qarşısında durması, öz şəxsiyyətinin bu duruşu ilə ən ali mənaları simvolizə etməsi şeirin canlandırdığı kompozisiyadır. Qəzəl sözlərlə bunu birbaşa deməsə də, göstərilən plastik şəkli canlandırır (48):
Həm vəhyi-mütləq söylərəm, həm nuri-yəzdən gəlmişəm. Buldum ələl-ərş istiva, həm rəhməti-qüfran yəqin, Həqdən əyan bil ki, mənəm kim, ərşi-rəhman gəlmişəm (49).
Bu növ təsəvvüf şeirləri soykökünə görə gedib fəxriyyəyə çıxır. Fəxriyyə ilə mədhiyyənin insan plastikası baxımından ziddiyyəti onun üstündə qurulur ki, əgər birincidə şairin qüdrətli, yüksək ləyaqətli qaməti qarşısında başqalarının bədən bildiricilərindən və məna özəlliklərindən məhrum görünüşləri sezilirsə, mədhiyyədə yerdəyişmə baş verir (50). Mədh edilənin ən yüksək ləyaqət, qüdrət, əzəmət saçan kosmik fiquruna qarşı başqalarının və eləcə də şairin əyilmiş, zəif insan miqyasında qalan pozası qoyulur. Mədhiyyənin tekstində olan bu bədən bildiricilərinin ziddiyyətin elə tipoloji xarakter daşıyır ki, saraydan qıraqda müstəqil yaşayışı özünə prinsip etmiş Nizami belə (51), ondan qurtula bilmir, poemalarını həsr etdiyi hökmdarları tərifləyəndə hansısa mənalar bildirmək üçün, özünü yəqin ki, real həyatda razı olmaəcağı ən zavallı vəziyyətlərə salır. O, «Sirlər xəzinəsi»ndə Məlik Fəxrəddin Bəhram şaha xitabən yazır:
Yüklə 2,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|