Microsoft Word orta-esir-estet doc
Yüklə 2,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- «niya» (niyyət)
23
İll. İV
İll. V. Oyunun həyat situasiyasının modeli olması haqqında yuxarıdakı düşüncələri miniatürlər şəkil dili vasitəslə aydın edir. Çovgan oyununa həsr edilmiş Azərbaycan miniatürlərində döyüş kompozisiyasından istifadə (qarşı-qarşıya durub mübarizə aparan atlılar, zərbə üçün üz-üzə qalxmış əllər və s.) çovganin döyüş modeli kimi qavranıldığını göstərir. Oyun gerçəklik situasiyalarının modeli olduğu üçün ova baxanda həyatdan xeyli uzaq görünür. Ov canlını tutub, oxlayıb öldürməklə bağlı olduğu üçün daha realdır, hərçənd, oyunu da xeyli andırır (76). Oyunda plastik simvollarla bildirilən mənalar ovda fəal şəkildə ovçu tərəfindən bəzən başqalarına, bəzənsə onun özünə davranış vasitəsi ilə bəlli olur. Nizami Gəncəvinin «Yeddi gözəl» poemasında Bəhram Gurun
24 Fitnəyə belə plastik bildiricilər nümayiş etdirməsi və bu bildiriciləri hünəri bildirən formalar kimi qəbul etmədiyinə görə Fitnənin cəzalandırması yaxşı bəllidir (77). Davranış bildiricilərinə duyğunluq Orta yüzillərdə özünü güclü şəkildə siyasi-diplomatik münasibətlərdə də göstərirdi. Plastik davranış bildiriciləri siyasi hərəkətin ayrılmaz kəsimi olurdu. Məsələn, Sultan Mahmud özünü Səncərdən asılı saymadığını göstərmək üçün davranış simvolikasına əl atmışdı: Səncərin elçiləri ilə onun soyuq rəftarı həmin elçilərə Mahmudun Səncərə hansı münasibət bəslədiyini anladan bildirici olmuşdu (78). Sultanlıq mənsəbi formal şəkildə Arslanda idi. Ancaq atabəy İldəgiz bütün hərəkətlərilə real hakimiyyətin onda olduğunu bildirici edib hamıya göstərirdi. Uyğun olaraq, çevrədəkilər də bu davranış bildiricilərinin hansı mənanı bildirdiyini yaxşı anlayırdılar (79). Əgər biz Səfəvilərin fəaliyyətindən danışan Şərəf xan Bidlisinin «Şərəfnamə» kitabına baxsaq, görərik ki, burada «quru» dil ilə şahların, əyanların siyasi önəm daşıyan davranışları, yəni
verdiyini açıqlamağı gərək bilmir. Nəzərdə tutur ki, onun mənasını oxucuya çatdırmaq üçün müəyyən davranışın olmasını yazıya almaq yetərlidir. Bu zaman davranış siyasi eyləm vahidi, bildiricisi kimi çıxış edir. Övliya Çələbinin Azərbaycana səyahətindən verdiyi bilgilərdən Ortaçağ azərbaycanlılarının törən, mərasim davranışlarında işlətdikləri bildiricilərdən soraq almaq olar. O, elçinin məktubvermə və elçidən məktubalma törəninin bildiricilərini belə göstərir: «Təbillərin səsi kəsiləndən sonra mən… aəğa durdum… Ərzurum vəzirinin məktubunu cibimdən çıxardıb, öpüb xana verdim. O durub məktubu aldı. Öpərək alnına qoyandan sonra öz münşisinə (katibinə – N.M) verdi. Eşik ağası mənə yer göstərdi və mən orada… oturdum. Münşi sayğı ilə aəğa durdu, məktubu öpüb hündürdən oxumağa başladı» (81). Təbrizli kişilərin davranış özəlliklərini isə Övliya Çələbi belə göstərir: «Onlar lovğa, təşəxxüslü olsalar da, dilləri nəzakətli və şirindir» (82). Ortaçağ müsəlman ölkələrində davranış üçün hansı plastik bildiricilərə icazə verilib- verilməməsində Şəriət önəmli rol oynayırdı. Şəriətə müsəlmanlıq bildiricilərini verən qaydalar sistemi kimi baxmaq olar. Onun bu funksiyası dini ayinlərlə bağlı daha aydın görünür. Məsələn, həcc üçün Şəriətin gərəkcəli bildiyi davranış bildiriciləri ihram geyməkdən, yeddi dəfə Kəbənin başına dolanmaqdan (təvaf), Səfa ilə Mərv təpələrinin arası ilə törənsəl qaçış yapmaqdan toplanır (83). Bütün dünya dinləri kimi, İslam da davranış simvollarına biganə qalmırdı. İnsanın təkcə mənəviyyatını deyil, bədən hərəkətlərini belə çevrəsinə salmağa çalışırdı. Müsəlmanın dinə maksimal bağlılığı həm də davranış bildiricilərinin hansısa qrupuna icazə verilməsi, digərlərinə isə yasaqlar qoyulması ilə əldə edilirdi. Bildirilən forma ilə bilinən məna arasında fərqin və deməli, boşluğun, aranın, distansiyanın olması din, əxlaq və praktiki yaşama üçün bir problem törədirdi. İslam dünyasında istənilən qədər adam vardı ki, əxlaqın, dinin davranış bildiricilərini gerçəkləşdirirdilər, ancaq həmin bildiricilər heç də onların əsl düşüncə və istəklərindən doğmurdu. Bu vaxt davranış işarəsi riya, aldatma araçına çevrilirdi. Məsələn, Əməvilər dönəmindən fərqli olaraq, Abbasilər çağında bəzi sufilər zahidanə davranış bildiricilərinin populyarlığından istifadə edib onlarla «bəzənərək» ictimai imtiyazlar qazanırdılar. Zahidlik, beləcə, yaxşı satılan «mala» çevrilmişdi. Ona görə də yüksək imtiyazlar arzusunda olan adamlar sufi davranış simvollarını mənimsəyirdilər ki, öz məqsədlərinə çatsınlar (84). Başqa bir örnək. Şiəliyin, ismaililərin tərəfdarları təqiblər qarşısında öz təriqət mənsubiyyətlərini bildirməyib başqalarının davranış simvolları arxasında gizlənirdilər (85). Buna təriqət icazə verirdi. Aldadıcı bildiricilərdən məzhəblərdə də istifadə olunurdu. Övliya Çələbiyə görə, Naxçıvan əhli cəfərilər olduğu halda, bunu gizlədir, özlərini şəfiilər adlandırırdılar (86). Davranış simvollarını aldatmaq üçün işlədildiyindən Ortaçağ mədəniyyətində onlara inanmamağı, adama davranış görüntülərinə, əməlinə görə etibar etməməyi məsləhət verənlər az deyildi. Ona görə də bəzi əxlaqilik, möminlik hərəkət simvolları dəyərdən düşürdü, əvəzində yaxşı görünmək bildiricilərindən imtina edən eyləmlər təsəvvüfdə yayılmağa başlayırdı. Əxlaqda bu hərəkatın təsiri «niya» (niyyət) anlayışı ilə ilgili dartışmalarda özünü göstərirdi. Əl-Qəzali deyirdi ki, niyyət əməldən üstündür (87). Y.E. Bertelsə görə, əl-Mühasibin məktəbindən başlaəraq, Yüklə 2,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|