Microsoft Word orta-esir-estet doc
Yüklə 2,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
39 ontoloji işıq simvolları Orta yüzillər adamına Qurandan, sufizmdən və zərdüştçülükdən yetərincə bəlli idi (157). Quranın bu simvollarının dibində isə güman ki, həm də Xristianlığın təsirindən ona adlamış neoplatonink prinsplər dururdu.
İll. Vİİ
Ortaçağ Azərbaycan estetik mədəniyyətində önəmli memarlıq tikililərinin dünya modeli kimi duyulmasına yenə də Nizamidən örnəklər tapmaq olar: «Yeddi gözəl»də Simnarın tikdiyi Xəvərnəq qəsri dünya modelini bildirən işarələr sistemində açılır:
40
Gah o, rumlu (kimi ağ), gah da zənci (kimi qara) görünürdü (158). Bu parçada Xəvərnəqin güzgü simvolu ilə bildirilməsi onun işarə etmək funksiyasını açıq göstərir. Artıraq ki, güzgü simvolu Orta yüzillər estetik mədəniyyətində düz bildirməyin, doğrunu anlatmanın və özündə heç nə olmadığı üçün yalnız başqalarını göstərə bilməyin simvolu kimi geniş işlədilirdi. Bəhmənyar «Ət-Təhsil» fəlsəfi traktatında yazırdı ki, güzgü hava kimidir, cismi göstərəndə həmin cismin keyfiyyətlərini özünə götürmür (159). Bütün bunları nəzərə alıb cürətlə demək olar ki, Ortaçağda bir çox önəmli tikililər dünyanı özündə görükdürən güzgü kimi qavranılırdı. Məsələn, Əbdi bəy Şirazinin Təhmasib şaha məxsus Səadətabad bağının və Cəfərabad saray kompleksinin təsvirinə həsr olunmuş poemasından bəlli olur ki, bu memarlıq sistemində Quzeyi, Güneyi, Doğunu, Batını, Yuxarını, Aşağını, Tarixi əks etdirmək önəmli işarəedici amil idi. Şair Quzey, Yuxarı, Aşağı eyvanların (160), Batı imarətin və bağların təsvirinə ayrıca fəsillər həsr edir (161). Cəfərabad sarayının divarlarına çəkilmiş şəkillər isə Şirin və Xosrov görüntülərini, klassik poemaların tipik səhnələrini (ov, məclis və s.) canlandırmaqla tarixi keçmişi ozündə görükdürürdü (162). Dürlü bildiricilərin geniş işləndiyi bədii sahələrdən biri də Azərbaycanın dekorativ-tətbiqi sənəti idi. Bu sənətdə naxışın tərkibinə keçmiş müxtəlif işarələrin bədii praktikada məhz simvol kimi qavranılması azərbaycanlı xalçaçılarının terminologiyasından yaxşı bəlli olur. Xalçanın mərkəzi sahəsi ilə bağlı işlədilən «gölqıraq» haşiyəsi ilə ilgili «su», «çay» sözləri xalçanın bu kəsiminin simvol kimi anlanılmasını göstərir. Dekorativ-tətbiqi sənətdə işlədilən dürlü ornament simvolları haqqında bizdə yetərincə araşdırmalar aparılmişdır (163). Ona görə də burada yalnız bir nöqtəyə toxunmaq istərdik. Göstərilən sənət növündə işlədilən simvolların çoxu arxaik xarakter daşıdığı üçün onların naxışa doğru sxematikləşməsində, yəni onlarda ikonikliyin azalıb konvensionallığın artması prosesində simvolun göstərdiyi obyektin görünüşündə bir çox elementlər atılırdı. Əvəzində obyektin estetik yöndən baxımlı strukturları, cizgilərinin əyriliyi, burumu, düzgünlüyü saxlanılırdı. Ona görə də bu faktları belə bir soruya bağlamaq gərəkir: Orta əsrlər Azərbaycan estetik mədəniyyətində hansı formalı konturlar, hansı cızıq əyrilikləri və ya düzgünlükləri ikonik bildiricilərdə eydetik sayılırdı (164)? Biz sonra görəcəyik ki, eydetiklik Ortaçağ Azərbaycan təsviri və dekorativ-tətbiqi sənət növlərində ikonik və konvensional bildiricilərin seçilməsində, düzəldilməsində önəmli rol oynayırdı. Hələliksə bu fəsli bağlayanda söyləmək olar ki, Ortaçağ Azərbaycan incəsənəti ən müxtəlif düşüncə matereallarını, duyğu çalarlarını bildirmək üçün konvensional və ikonik bildiricilərdən geniş istifadə edirdi. Düşünmək hansı göstəricilərisə nələrəsə qoşmaq və ya nələrdənsə ayırmaqdır. İncəsənət özünün əsas istiqamətində adi, trivial düşüncənin daşıyıcısı olmur. İncəsənəti mədəniyyət üçün önəmli edən amillərdən biri budur ki, bədii axtarışlar maraqlı düşüncədən ötrü edilir. Bəs maraqlı, qeyri-trivial düşüncə nədir? Onun ən əsas əlamətlərindən biri odur ki, o, anlayışlar, obrazlar vasitəsi ilə çoxları üçün yaxın görünən olaylar arasında uzaqlıq tapır və tərsinə, uzaq sayılanlar arasında yaxınlıq üzə çıxarır (165). Orta yüzillər Azərbaycan poeziyasında ilginc düşüncənin sonucu olaraq əldə edilmiş və sonra daşlaşmış çoxlu strukturlar, obrazlar görürük. Məsələn, götürək tipikləşmiş bənzətmələri. Nə zamansa gül-bülbül, şam-pərvanə ilişgiləri aşiq və məşuq ilişgiləri ilə bir sırada qalmışdı, şairlərin sayəsində isə Ortaçağ poeziyası bu ayrı-ayrı hadisələri sinonimik cərgəyə saldı. Dünya olayları, əlamətləri arasınad dürlü ilişgilər axtaran bədii idrak dünya fraqmentlərini cürbəcür sinonimlər qrupu kimi yığmaqla, modelləşdirməklə məşğul olur. Bu zaman dünyanın hansı uzaq sayılan hadisələri isə yaxın əlamətlərdə açılır və tərsinə, nələrsə uzaqlaşdırılır. İncəsənət dünya olaylarından özü üçün ayrıca sistemlər qurur. Bu mənada incəsənət sistemtapıcı, sistemqurucu hadisədir və deməli, idrakın önəmli formasıdır. İdrakın kateqoriyalar sistemi haqqında V.İ. Lenin yazırdı: «İnsanın qarşısında təbiət hadisələri şəbəkəsi durur. İnstinktiv insan, vəhşi özünü təbiətdən ayırmır. Şüurlu adam ayırır. Kateqoriyalar ayırmanın pillələridir, yəni dünyanı dərk etmək pillələridir. Şəbəkədə düyün nöqtələridir ki, bunlar onu dərk etməyə, ona yiyələnməyə kömək edir» (166). Bu o deməkdir ki, gerçəkliyi öyrənməklə məşğul olan şüur özünü təbiətdən həmişə
Yüklə 2,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|