Microsoft Word orta-esir-estet doc
Yüklə 2,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
43
İİ Fəsl. Dillər və tekstlərdə açılan estetik mədəniyyət
Ortaçağ Azərbaycan mədəniyətində, eləcə də estetik təcrübəsində dürlü bildirici tiplərinə olan duyğunluğu (həssaslığı), bildiricinin məhz bildirici kimi qavranılmasını aydınlaşdırdıqdan sonra indi deyə bilərik ki, bu kültürdə semiotikanın öyrənə biləcəyi çoxlu məsələlər var. Semiotika elmində bildiricilərin özündən başqa, bildiricilər sisteminin dürlü yönlərini öyrənməyə yönəlmiş çoxlu anlayışlar, nəzəri prinsiplər toplanıb. Onlardan aşağıdakılarını saymaq olar: «dil sistemi» və ya «kod» və ya «paradiqmatika» (bunlar sinonimlərdir). «Tekst», «sintaksis», «teksti açmaq əməliyyatı», «tekstdə informativ olanlar» və s. Birinci fəsldə gördük ki, Ortaçağ adamının bilincində bildiricinin nə və necə olması bu və ya başqa aydınlıqla özünə yer tapmışdır. Ancaq semiotikanın başqa anlayış və müddəaları ilə ilgili eyni durumu Ortaçağ mədəniyyətində görmək çətindir. Bu mədəniyyətdə işarələr haqqında bilgilər işarələr sisteminin mexanizmi haqqında aydın təsəvvürə gətirib çıxarmamışdır. Elə ona görə də bildiricinin tapılmasını semiotikanın xidməti saə bilmirik. Ancaq danışıq dilinin qurulması və anlaşılması üçün işləyən mexanizmi struktur dilçilik, başqa bildirici növləri ilə bağlı oxşar mexanizmi isə struktur dilçiliyin topladığı təcrübə əsasında semiotiklər dürlü baxımdan öyrənmişlər. Bu tapılanların qabaqlar sistem şəklində mənimsənilməməsinə görədir ki, semiotika yeni elm sayılır. Hərçənd bütün yeni elimlər kimi, tarixdə onun da əcdadlarının olması göstərilmişdir (məsələn, stoiklərdə, Hobbsda, Leybnistdə, Kondilyakda semiotik ideyalar olmuşdur). İndi isə semiotikanın bildirici anlayışından sonra saydığımız anlayış və prinsiplərinə yaxından baxaq. Biz burada da, bildirici anlayışını gözdən keçirəndə gördüyimiz kimi, danışıq dili örnəklərinə söykənib başqa növlərdən olan bildirici sistemləri ilə tanış olacağıq. Bir çox ideyaların danışıq dili materialları əsasında hazırlanaraq semiotikaya köçürülməsi Sössürün xidmətidir. Bu İsveçrə dilçisinin linqvistika üçün başlıca tapıntılarından biri təbii dildə dil
göstərmişdi ki, nitq, demə, söyləmə bildiricilər sırasından əmələ gəlir, özü də bu cərgə zaman ardıcıllığında açılır. Dil isə nitqə materiallar, vahidlər verən fonddur (1). Dil və ya dil sistemi nitqdə işlədilən dürlü elementləri spesifik biçimdə özündə «yığıb» saxlayır. Bunu açıqlayaq. «A» saitini ayrı-ayrı azərbaycanlılar öz səslərinin tembrinə, ovqatlarına uyğun olaraq dürlü ayrıntılarda (fərqlərdə) deyirlər. Ancaq bu ayrıntılara baxmayaraq, biz hər kəsin danışığındakı fərdi «a» səslənmələrində ümumi «a»nı tanıya bilirik. O biri yandan, eyni söz dürlü dedidə dürlü məna çaları vermək üçün söylənilir. Özü də biz «dürlü məna» deyəndə dilin sözlüyündə «yazılmış» çoxmənalılığı nəzərdə tutmuruq. Çünkü bu çoxmənlılıq, sözün lüğətdə sadalanan mənaları hamı
44 tərəfindən qəbul olunandır. Necə ki «a»nın fərdi səsləndirilməsi var, eləcə də danışanın bacarığından, ortada olan durumun özəlliklərindən asılı olaraq söz dürlü situativ, kontekstual anlam çalarları qazanır. Poetik tekstlərdə belə mənalar bədii məzmunun zənginliyində önəmli rol oynayır (2). Bu fərqləri bir bayatıda gözdən keçirək:
Ağ sarı, kətan sarı, Baxtavər kağız, başın, Gedirsən vətən Sarı (3).
Bizcə, burada birinci misradakı «sarı» sözündən lüğəti məna tamamilə boşaldılmışdır. Çünkü «sarı» sözünün lüğəti mənaları və qrammatika aydın şəkildə «vətən sarı» deyiminin nəyi anlatdığını bizə açmır, gərək əlləşib bu deyimi metaforik biçimdə yozasan (4). Bu bayatının ayrı- ayrı misralarında «sarı» sözü özünün dürlü lüğəti mənalarını gerçəkləşdirir. Ancaq «kağız» sözü lüğəti mənaları arasında olmayan məna çaları qazanır. O, göstərdiyimiz bayatıda həmsöhbət, canlı varlıq anlamlarını bildirir. Danışıqda fonetik və məna planında olan fərqlər, ayrıntılar belə bir soru doğurur: «necə olub ki, biz azərbaycanlılar, tutalım, dürlü deyimli «a»-lardan tapırıq ki, onlar hamısı dil sistemindəki ümumi «a»nın «balalarıdır»? Eyni sualı nitq zamanı sözlərin aldığı fərdi məna çalarları ilə bağlı da vermək olar. Bu soruların cavabını tapmaqda «invariant», «variant» terminləri, daha öncə isə fəlsəfədə onların əsası olan «ümumi», «təkcə» kateqoriyaları önəmli bilgi verir. Təbiətşünaslıq elmlərində invariant hər hansı bir hadisənin dürlü dəyişmələrində dəyişməz qalan «cizgiləri» bildirir. İnvariantın dürlü dəyişmələrdə ayrı-ayrı «əyinlərə» düşməsinə isə «variant» deyilir. Bu baxımdan, biz «a» fonemini invariant, «a»nın ayrı-ayrı adamlarda, danışıqlarda fərqli fonetik törəmələrini isə variant adlandıra bilərik. Eləcə də sözün lüğətdəki mənalarına invariant, bu mənaların danışıqda qazandığı situativ çalarlara isə semantik variantlar deyə bilərik. İnvariant «ümumi», «substansiya» variant isə «təkcə» fəlsəfi kateqoriyalarına uyğun gəlir. Ümumi ilə təkcənin ilişgilərindən müsəlman peripatetikləri (aristotelçiləri) geniş danışmışlar. Siracəddin Urməvi ümumini belə açır: «ümumilər» tam mahiyyətlərdirlər və məhz onların sayəsində müəyyən olaylar (5), nəsnələr bir növə aid olmaqla qohumluqda bulunurlar (6). Məsələn, Şərq peripatetiklərinə görə, insan soyunda olan hər adam üçün substansional ümumi «düşünə bilmək»dir. O, məhz, insanla ilgili başlıca mahiyyət göstəricisi olduğu üçün və ona görə də bütün insanlara aid olduğu üçün insan növü içərisində ümumidir. İndi biz deyə bilərik ki, invariant həm də substansional ümumi anlayışına uyğun gəlir. İnvariant bəzi təbiətşunaslıq elmlərində ona görə geniş işlədilir ki, bu anlayış ya riyazi formullar, ya da başqa araçlarla nəsnələrin əsasını verən sabit quruluşu, strukturu üzə çıxarır. Bütün bu deyilənlərdən sonuc çıxarıb söyləmək olar ki, dil sisteminə invariantlar yığılır. Danışıqda işlədilən hər dil bildiricisi (sözlər və s.), bu bildiriciləri törədən minimal vahidlər (fonemlər, yəni səslərin invariantları) dürlü çalarlarda dəyişgilərə uğrayırlar, ancaq dil sisteminə həmin çalarlar yığılmırlar. Dilə yığılan bir səsin, bir sözün variantları deyil, onların hərəsinin invariantı olur. Deməli, dil sistemi ilə danışığın ilişgisini invariantla variantın (ümumi ilə təkcənin) ilişgisi kimi öyrənmək olar (7). Ortaçağ Doğu peripatetikləri Arostotel gələnəyinə söykənərək təyin etmək, tanımını vermək, yəni tanıtmaq eyləmini aydınlaşdıranda bizim dil və nitq ilişgilərini öyrənməmiz üçün önəmli olan bir prinsipi göstərmişdilər. İbn-Sina nəyisə təyin etməyi, nəyinsə tanımını verməyi onu görükdürməkdən, təsvir etməkdən ayırmaq istəyəndə yazırdı ki, nəyi isə təyin etmək, onu özünə yaxın olan soya (cinsə) və ya dürə (növə) salmaqdır: məsələn, insan canlı və düşünməyi bacarandır. Göründüyü kimi, öyrənilən hadisə (insan) təyin edilən zaman ümumi (canlı və düşünməyi bacaran) keyfiyyətlə bağlanır və bunun sonucunda anlanılır (8). Nitqdə bildiricinin qurulması və başa düşülməsi, tanınması oxşar eyləmə söykənir. Danışıqda ümumi, yəni lüğəti məna əsasında konkret məna hazırlanır. Danışığa qulaq asan isə konkret, situativ mənanı lüğətdəki ümumi mənaya bağladıqdan sonra onu anlaya bilir (9). İndi bir
Yüklə 2,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|