Microsoft Word orta-esir-estet doc
Yüklə 2,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Orta əsrlərdə davranış dilləri, davranış tekstləri
45 az da aydın deyək. Dil sistemində invariant halında dil bildiriciləri (sözlər və s.) toplanmışdır. Burada sözün həm səs forması, həm də mənası invariant görk şəklindədir. İnvariantlar toplusu olan dili danışan da bilir, dinləyən də. Danışan bir mənanı bildirmək istəyəndə dil fondunda axtarış aparır, həmin mənanın səs bildiricisinin invariantını tapır, öyrənir ki, bu mənanı bu invariantın verdiyi fonemlər sırası ilə bildirmək olar. Ona görə də həmin invariantı yamsılayan konkret səs cərgəsini səsləndirir. Dinləyən isə ilk öncə məna ilə deyil, müəyyən səs sırası ilə rastlaşır. Sonra bildiyi dildə onun hansı bildiricinin invariant formasına uyğun gəldiyini tapır, axırda isə həmin formanın arxasındakı mənaya «baxıb» eşitdiyi səs cərgəsinin hansı mənanın bildirdiyini anlayır. Nitq zamanı belə bir aldanış olur ki, danışandan dinləyənə təkcə səs sırası deyil, həm də anlamlar axır. Ancaq əslində məna, anlam maddi deyil ki, daşınılsın. O, hansısa hadisənin, duyğunun mənəvi, psixi görkü, obrazı kimi bilinclərdə qalır. Ortada «gedib-gələnlər» isə məna oyadıcı stimullar, səslər olur (10). Məna danışanın, dinləyənin bilincində həkk olunmuş qeyri-cismani təsəvəvvürdür. Onu bildirən forma invariant biçimdə, ona bağlanmış halda yaddaşda saxlanılır. Danışanların arasında isə konkret səslər gedib–gəlir. Doğma dildəki danışığa qulaq asan eşitdiyi variativ səs cərgəsinin dildə uyğun gəldiyi invariantı ani tapır və ani də ondan mənaya keçir. Yabançı dildə yazılmış mətni həmin dili təzə-təzə öyrənən anlamaq istəyəndə isə yuxarıdakı prosesin yavaşıdılmış gedişi baş verir. O, hərflər vasitəsi ilə sözün formasını tapır, sonra sözlüyü (lüğəti) açıb həmin hərf düzümünün eynisini tapır, sonra isə lüğətdə həmin hərf düzümünün hansı mənanı (və ya mənaları) bildirdiyini öyrənir. Doğma dildə bu proses ani baş verir və sözlük kitabını sistem şəklində toplanmış sözlərin invariant görkləri əvəz edir. Dildə sözlərin «sistem şəklində toplanmasını» təsadüfən demədik. Sistemlə toplanmaq burada hansısa prinsip və ya prinsiplər əsasında yığılmaq deməkdir. Lüğət kitabında sözlər əlifba sırası ilə toplanmaqla sistem əmələ gətirir. Dildə söz invariantlarının sistemini əmələ gətirən prinsiplərsə başqadır. Dildə bildiricilər paradiqmatik şəkildə yığılırlar. Paradiqmatik prinsiplərdə yığılmaq önəmli tərəfdən oxşar, ekvivalent olan bildiricilərin bir qrupda toplanmasıdır. Məsələn, dilin bütün sinonimləri, hal şəkilçiləri hərəsi bir paradiqmatik qrup əmələ gətirir. Nitq qurulanda paradiqmatik qruplardan hansısa vahidlər seçilib bir-birinə qoşulur. Əgər poetik dil sistemini götürsək, burada da paradiqmatik qrupları ayırmaq olar. Məsələn, Klassik poeziyada gözəl sevgilini bildirən «büt», «sənəm», «nigar», «afət», «dilarə», «cəmilə» kimi sözlər paradiqmatik qrup əmələ gətirirlər. İlkin dil mənaları baxımında bu sözlərin çoxu sinonim deyillər. Deməli, danışıq dilində paradiqmatik qrup verməyən sözlər poetik sistemdə belə bir qrup doğururlar. Ona görə də poetik dil təbii dil ilə eyniləşmir, danışıq dilinin üstündə qurularaq ayrıca bildiricilər sistemini törədən dil kimi cıxış edir. Dil bildiriciləri nitq prosesində zaman ardıcıllığı ilə bir-birinə qoşulur söz birləşmələri, cümlə əmələ gətirir. Hamı yaxşı bilir ki, nitq zamanı sözlərin zəncirsayağı düzülüşdə birləşməsi necə gəldi olmur, sözlər bəlli qrammatik qaydalarla bir-birinə bağlanırlar. Buna sintaksis deyilir. Sintaksis qaydalarını da nitq dil sistemindən alır. Onlar invariant şəklində, qrammatik mənaları ilə birlikdə dil sisteminin hansısa Paradiqmatik qruplarını törədirlər. Danışıq qrammatik formalardan gərəkəni dildən tapır və onun əsasında bildiriciləri birləşdirir. Dinləyən isə bu sinaktik əlaqələndirmənin nəyi bildirdiyini yenə dil sistemindəki sintaktik invariant əsasında anlayır. Dil sistemi ilə nitq arasındakı fərq həm də paradiqmatik yığma ilə sintaqmatik açılmanın fərqidir. Dil sistemi bildirici qruplarını yığmış cədvələ, nitq isə zəncir kimi açılıb uzanan cərgəyə bənzəyir. Struktur dilçiliyin dil - nitq ilişgiləri ilə bağlı bütün bu taptıqlarını semiotika başqa bildiricilər sistemlərinə də aid edir. Biz, artıq, birinci fəsildən bilirik ki, jest, poza, davranış, incəsənət ayrı-ayrı bildirici bölgələrini, alanlarını (sahələrini) yaradır. İndi isə Ortaçağ adamının düşüncəni, duyğunu anlatmaq və anlamaq üçün bildiricini necə qurmasından, necə başa düşməsindən, bildiriciləri necə yan-yana düzməsindən danışaq. Semiotikanın başlıca prinsiplərindən biri odur ki, danışıq dilindəki kimi bütün başqa bildirici bölgələrində də dil sistemi və nitqin analoqu olan tekst var. Başqa semiotik sistemlərdə də bildiricilər sırası nitq təki kimlərəsə nəsə deyir, bildirir. Biz, artiq, bunu aydın gördük ki, davranış həm nəyisə etməkdir, həm də etmək sürəsində nəyisə kimin üçünsə bildirməkdir. Sənətçi əsərində başqalarına nələr isə ya sözlə, ya şəkillərlə duydurur, anladır, bildirir. Danışıqda olduğu kimi, başqa bildirici sahələrində də tekst
46 (nitqin analoqdur) müəyyən dil sistemi əsasında qurulur. Bu mənada biz «davranışın dili», «miniatür sənətinin dili», «memarlığın dili» deyimlərini məcazi mənada işlətmirik. Götürək davranış sahəsini və görək «dil» termini burada nəyi bildirir.
Ortaçağ Azərbaycan toplumunun davranış sahəsində dürlü anlamlar bildirən çoxlu plastik bildiriciləri vardı. Belə anlamlara örnək üçün aşağıdakı mənaları saymaq olar: «biganələr», «maraqlanmaq», «qorxaqlıq», «igidlik», «mömünlük» və s. Bu mənaların hərəsinin öz bildiricisi vardı. Həm də əgər bəzi mənalar nisbətən durğun, dayanıqlı işarə ilə bildirilirdisə, başqalarını anladan plastik bildirici hansısa hovur sürəsində açılıb bitirdi (tutuşdurun: sözün də deyilişinə, oxunuşuna vaxt gərəkdir). Məsələn, təəccübü bildirmək üçün barmağı dişləyib durmaq bəs edirdi. Bu, nisbətən dayanıqlı bildirici idi. Ancaq cəsarəti bildirən plastik bildirici daha uzunmüddətli ola bilərdi. Bunun üçün təhlükəli vəziyyət gərəkirdi və bu vəziyyətdə, məsələn, «sakitcə qalxıb yeriyərək nəyisə götürmək» cəsarətin bütöv bir bildiricisi olurdu. Eyni zamanda mümkün idi ki, tək davranış bildiricisi bir neçə plastik bildiricidən qurulsun. Belə bildiricilər danışıq dilində də var. Məsələn, mürəkkəb sözlər ən azı iki sözdən yığılır. Biz davranış tekstində bir plastik bildiricinin məna bildirməsindən danışdıq. Ancaq olar ki, tək plastik bildirici ilə bildirilən məna dürlü davranış bildiricilərinin düzülməsindən əmələ gəlmiş bütün davranış teksti (yəni bildiricilər sırası) ilə verilsin. Məsələn, «cəsarət» mənası Nizaminin «Yeddi gözəl»ində Bəhramın iki yırtıcı şir arasında qoyulmuş tacı götürüb, onları öldürməsinəcən çəkən hərəkətləri ilə bildirilmişdi. Uyğun olaraq poemanın özündə bu davranış tekstinin təsviri yetərincə çoxlu poetik dil bildiriciləri ilə verilir (təxminən bir fəsl boyu) (11). Bunun da danışıq dilində oxşarını görə bilərik. Nizami ilə Fizulinin «Leyli və Məcnun» əsərlərini «sevgi» mənasını verən bir tekst kimi götürmək olar. Hərçənd, bu əngəl olmur ki, həmin poemaları, tutalım, «fədakarlıq» və ya «faciə» mənalarının da bildiriciləri sayaq. Sonucda tekst çoxmənalı bildiriciləri andırır. Əsərin ideyasını axtaran araşdırıcılar, əslində, teksti elə bir bildiriciyə çevirmək istəyirlər ki, sonra bu bildiricinin bir sözlə və ya bir neçə cümlə ilə deyilməsi mümkün olan mənasını formulə etsinlər. Ancaq bədii əsəri anlamaq üçün belə yığcamlığın önəmi azdır. «Leyli və Məcnunu»u «sevgi» mənasının bildiricisi adlandırmaq demək olar ki, heç nə vermir. Bəlkə də Ortaçağ Azərbaycan, bütünlükdə isə, Doğu ədəbiyyatından xəbəri olmayan papuas öz dilində «Leyli və Məcnun» poemasının adını oxuyub soruşanda ki, bu nədəndir, «sevgidəndir» cavabı ona hansısa ilkin bilgini verər. Ancaq azərbaycanlıların özünə belə bir cavab heç cürə bəs edə bilməz (12). Davranış dili dürlü insan hərəkətlərində düzülən bildiricilərin invariantlarını özünün «lüğəti»nə toplayır. Tekst kimi çıxış edən davranışda plastik bildiricilər hansısa prinsiplərlə bir- birinə bağlanırlar. Həmin prinsiplər (bərabərdir davranışın sintaksisinə), məsələn, bədəni hansısa hərəkətdən sonra nəyisə etməyə qoymur. Bunu açaq. Bədən üçün müəyyən hərəkət aktından (plastik bildiricidən) sonra edilə bilməsi fiziki baxımdan mümkün olmayan hərəkətlər var. Məsələn, Nizaminin bu beytinə baxaq.
Biz bu beytdə bükülmə aktından sonra normal adam üçün fiziki baxımdan mümkün olamayan hərəkətin baş verdiyini oxuyuruq. Gerçək davranış sintaksisi üçün belə əyilmədən sonrakı yerimə aktı (başı ayağının altına qoymaq, sonra dizlə addım atmaq) qeyri-mümkündir. Ona görə də demək olar ki, Nizaminin bu beyti gerçək davranışı göstərmir, söz vasitəsi ilə qrotesk əmələ gətirib, sadəcə, təsəvvürdə ifadəli şəkil yaradır. Davranış sintaksisinin fiziki imkansızlıqla bağlı olan başqa prinsipləri məkan və zaman çətinliklərindən doğur. Bir an içində şaha təzim edib, elə həmin anda da saraydan bayırda peyda olmaq mümkün deyil. Hərçənd belə davranış sintaksisi Orta yüzillərdə sehirbaz üçün xarakterik
Yüklə 2,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|