Microsoft Word orta-esir-estet doc
Yüklə 2,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Miniatür Dili, miniatür teksti
49 Eyni vəziyyəti Bəhlul Danəndənin bir lətifəsi də göstərir. Bəhlul qabağına üç torpaq topası qoyub alver etmək istəyəndə bu tacir davranışı dəyərsiz torpağın sayəsində mənasızlaşır. Ancaq sonra hər torpaq topasını vəzirə satanda ona dediyi hikmətli nəsihətlər ağlı çaşmış adam davranışını başqa anlamda açır (21). Yeri gəlmişkən deyək ki, lətifələrdə davranış dili, davranış simvolu ilə söz teksti arasında məzəli birləşmələri öyrənmək Ortaçağ Azərbaycan gülüş mədəniyyəti haqqında bilgi əldə etmək baxımından çox gərəklidir. Ortaçağ sənətinin lətifə kimi ilginc düründə (növündə) gördüyümüz davranış yasaqlarından azad yaşayan adam ictimai ilişgilərlə, dini ehkamlarla düzgünləşdirilmiş rəsmi mədəniyyətə qarşı yönəlmiş gülüş stixiyasının ən güclü bilintisi idi. Ortaçağın məzəli adamı ən gözlənilməz halda başqasının davranışı ilə davranan,
ictimai mənsəblərə məxsus bir çox adamlar ciddiliklərini saxlamaq üçün aydın, bir soyköklü davranış sərhəddindən çıxmamağa çalışırdılar. Məzəlilik isə bu sınırları pozmaq idi, igid adamın davranışından qorxağınkına, qorxağınkından isə ağıllı adamların hərəkətinə keçmək idi, sözlə, ən müxtəlif davranış dillərini özünə götürmək idi. Başqasının, daha doğrusu, başqa qrupun davranış dilini mənimsəmiş personaja nağıl və dastanlarda da rast gəlmək olar. Məsələn, döyüşçü paltarı geyinib kişi kimi vuruşan qadın. Ancaq qeyri-rəsmi mədəniyyətdə özünü göstərən davranış sərbəstliyi, davranışda «cızıqdan çıxmaq» başqa vəzifələri görürdü: rəsmi mədəniyyətdə üstün sayılan dəyərləri, yaxşıları qiymətdən salırdı, məntiqsizləşdirirdi. İncəliklə kobudluğun döyüşkənliklə qorxaqlığın, məscidlə meyxanənin yerini dəyər baxımından dəyişirdi, mənfi sayılanı müsbət, müsbət sayılanısa mənfi edirdi. Rəsmi mədəniyyətin, güya ki, müsbət olduğuna görə üstün saydığı dəyərləri mənfi edib, onun yerinə müsbət dəyər kimi bədən aşağısı simvollarını, cismaniliyi, maddiliyi qoyurdu, nencə ki Molla öz qızını elçilərə öyəndə bazarda satdığı heyvan haqqında dediyi sözləri təkrar edirdi (ikicanlıdır və s.). (22) Mixail Baxtin Ortaçağın gülüş mədəniyyəti ilə bağlı səs salmış əsərində qrotesk yəni qaba sayılan üzvləri iriləşmiş bədənin gülüş stixiyasında önəmini açır (23). Bədən öz davamını həm də davranışda tapır. Ona görə də biz Ortaçağ mədəniyyətində Molla Nəsrəddinin, Bəhlul Danəndə gülüşündən danışanda onların rəsmi mədəniyyətin əxlaqilik, nəciblik, mömünlük kimi təsəvvürlərini, normalarını çaş-baş salan qrotesk davranışlarını önə çəkməyə bilmərik. Davranışın bu qarışıqlığından təsəvvüfdə də istifadə edilirdi. Bəktaşi davranışlarının dindəki Allah təsəvvürünü və mömünlük hərəkətlərini araya qoyan gülüşü, lətifələri isə davranış eyləmləri sahəsində təsəvvüfü Orta əsrlərin qeyri-rəsmi mədəniyyəti ilə sıx ilişgidə götürməyə əsas verir (24). Güclü bildirici, işarə duyğunluğu olan təsəvvüf qolları özlərini doqmatik İslamdan ayırmaq üçün davranışlarını «əhli-zahir» adlandırdıqları adamların hərəkət və yaşayışlarından ayıran dil əsasında, yəni plastik simvol və sintaksis əsasında qururdular. Bektaşilik kimi sufi ordenlərində isə özünü fərqləndirmək pafosu o qədər şiddətlənirdi ki, onlar hətta qeyri-rəsmi mədəniyyətin gülüş doğuran kobud hərəkətlərini belə, təkrar etməkdən çəkinmirdilər (25).
Biz təbii danışıq dilinin semiotik quruluşundan söhbət açdıqdan sonra dil və tekst qatlarının başqa işarələr sistemlərində də olmasını ən öncə davranış materiallarında yoxladıq. Çünki bədən plastikası, təbiətinə görə danışıq dilindən ən uzaq görünən bildiricidir. Bu isə o deməkdir ki, əgər danışıqdan belə uzaq görünən bildirici sahəsində dil və tekst qatı varsa, onda təbiətən danışığa daha çox oxşayan bildiricilər sistemində həmin qatların olmasına heç bir şübhə qalmır. O biri yandan, Orta yüzillərdə bizə çatmış abidələrdən çox vaxt sözün, düşüncənin, dialoqların arasından davranışın ünsiyyət (kommunikativ) funksiyasını üzə çıxarmaq xeyli çətin olur. Halbuki estetik incələmələr üçü Ortaçağ adamının davranışı az önəmli deyil. Ona görə də o dönəmdəki davranışların semiotikasından və estetikasından danışanda biz bu ciddi problemə də toxunmuş oluruq.
50 İndi isə dil və tekst ilişgilərini, hələ də təbiətcə danışıqdan uzaq görünən miniatürlərdə gözdən keçirək. Miniatür yapıtlarının tekst sayılmasına əsas verən göstəricilərdən biri odur ki, bu yapıtlarda Sənətçi dürlü boyalarla, cizgilərlə başqalarına hansısa bilgiləri verir. Miniatürlərdəki elementlərin bildirici olduğunu biz, artıq, bilirik. Semiotik modeli ardıcıl olaraq miniatürlərə tətbiq etsək, bu tekstləri tutuşdurmaq sayəsində Ortaçağ Azərbaycan təsviri sənət dilinin «lüğət» fondunu, «sözlüyünü» təşkil edən bildiricilər toplusunu üzə çıxarmaq mümkündür. Ortaçağ toplumunda yer alan nəsnələrdən heç də hamısı miniatürlərdə öz əksini tapmırdı. Bu sənət növündə görükdürülən əşyaları saysaq, heç də böyük siyahı almarıq, Özü də bunların görünüş tipi (yəni bildirici forması), adətən, miniatür tekstlərində az dəyişikliyə uğrayırdı. Kanonik sənət olan miniatürlərdə saray həyatına, məişətə aid cisim və əşyaların hər növü variant fərqləri ilə ayrılan bildiricilərdə bildirilirdi. Eyni sözləri musiqi alətlərinin, tikililərin, təbiət hadisələrinin görükdürücülərinə də aid etmək olar. Miniatürdə insanlarla bağlı bildirici tiplərini poza, jest, döyüş, oyun kimi eyləmlərinin «donuqlaşdırılmış» formaları ilə təyin etmək olar. Bir sözlə, miniatürlərdə verilən bildiriciləri (görükdürücüləri) paradiqmatik qruplara (tutalım, yaraqlar, ağaclar hərəsi bir paradiqmatik qrup əmələ gətirir) bölmək olar. Bu qrupların toplusu miniatür sənətinin «lüğətini», yəni bildiricilər fondunu törədir. Sözsüz, bu fond bir yerdə maddi nəsnə kimi dayanıb-durmamışdı. Onun varlığı mənəvi məkanda idi və Ortaçağ rəssamlığının yaddaşında «yerləşirdi». Bu yaddaşda hər vahid invariant formasında idi, yəni, tutalım, qılınc endirən adamın şəkil variantlarının ən ümumi, təkrarlanan anlarını, jestlərini göstərirdi. Onu da deyək ki, bu invariantları görünər etmək üçün Ortaçağ rəssamlıq praktikasında dürlü araçlar vardı. Kompozisiya sxemlərini, qəliblərini bu araçlara aid etmək olar (26). Belə kompozisiya qəlibləri içində hansısa plastik cizgilər sabitləşdirilərək invariantlaşdırılırdı. Ancaq, o biri yandan, miniatür sənətinin dilindəki invariant vahidləri həmin qəliblərin doğru göstərməsini qətiyyətlə demək olmaz. Hərçənd qəliblərin müəllifləri buna əmin ola bilərlər. Bu zaman onlar danışıq dilinin səhvlərlə dolu sözlüyünü düzəltmiş, qeyri-dəqiq biçimdə qrammatikasını təsvir etmiş dilçiyə bənzəyərdilər. İndi biz semiotika əsasında deyə bilərik ki, Ortaçağ miniatür sənətinin bildiricilər fondundakı ikonik bildiricilərdən öz niyyətini anlatmaq üçün rəssam uyğun olanı seçib əsərinə gətirirdi. Əsəri qavrayan isə, yenə dilin fondu əsasında gördüklərini tanıyıb, yəni nəyin necə şəkli olduğunu bilib əsəri anlayırdı (27). Bütün tekstlər kimi miniatür yapıtlarının bildiriciləri də hansısa qaydalar (sintaksis) əsasında konkret ilişgilərə, bağlantılara salınırdı. İndi isə miniatür sənətinin bəzi sintaksis qaydalarını gözdən keçirək. Hər şeydən öncə onu deyək ki, ikonik bildiriciləri müəyyən münasibətlərə salmaq qaydaları məkan prinsipinə söykənir. Bu, təsviri sənətin məkanlı sənət növü olmasından irəli gəlir. Düzdür, çağdaş estetikada təsviri sənəti yalnız məkanlı sayanlara qarşı belə bir etiraz var ki, gözü şəklin müstəvisində bir fiqurdan o birisinə doğru gəzdirmək müəyyən hovur, zaman içində baş verdiyi üçün və deməli, ayrı-ayrı fiqurlar qavrayış boyu «montaj» edilib düzüldüyü üçün təsviri sənəti zaman parametrindən azad etmək olmaz (28). Ancaq hər halda miniatürlərin kiçik həcmi onların üzərində göz gəzdirmək üçün gərəkən vaxtı minimuma endirir. Məkana düzmə qaydaları, dediyimiz kimi, miniatür sənətində ikonik bildiriciləri ilişgilərə salmağın əsaslarını verir. Özü də bu görükdürücüləri məkanda paylamaqda, düzməkdə tərs perspektivin qaydaları üstdə durur. İndi isə incəsənətin semiotikasında tərs perspektivlə ilgili əldə edilmiş nəzəri sonucları gözdən keçirək. Dirçəliş çağından başlayaraq, belə sayılırdı ki, Ortaçağ rəssamları naşı olduqlarından tərs perspektivdə şəkil çəkirlər. Yeni çağın sənətçilərı ön plandakı insan görükdürücüsündən uzaqda duran adamın iri çəkilməsini, bacarısızlığın nəticəsi sayırdılar. Sağ tərəfdən baxılan binanın həm sağ, həm də sol divarının teksdə göstərilməsi düz perspektiv baxımından dünyanın təhrif edilməsi idi. Düz perspektivi Dirçəliş çağının rəssamları gerçəkliyin tərs perspektiv sistemində məkanca deformasiya edilməsinə qarşı qoyurdular. Düz perspektivə görə, rəssam bir nöqtədən naturaya baxanda nəyi başqa nəsnələrlə hansı ölçü tənasüblərində görürdüsə, onu da çəkməyə çalışırdı. Bu səbəbdən uzaqdakı ağaca qonmuş quş heç cürə yaxından göründüyü kimi verilmirdi. Ona görə də miniatürlərdə uzaqda ucalan ağacın yarpaqlarının, budağındakı quşun Yüklə 2,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|