Microsoft Word orta-esir-estet doc
Yüklə 2,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ortaçağ incəsənətində bildirici ziddiyyətləri
29 qoymaqla bilirdi. Maarifçilikdə təbiilik pafosu, «təbiətə aid olanlara» üstünlük verilməsi özündən başqasını özünü bildirənlərə, yəni bildiricilərə düşmənçilik törədirdi. Maarifçiliyə görə nəsnələr dünyası gerçəkdir, bildiricilər dünyası, sosial ilişgilər çevrəsi isə yanlış özüldə qurulmuş uyqarlığın, sivilizasiyanın sonucudur. Ona görə də Maarifçilik konsepsiyasında dəyərli və əsl varlıq hadisələri kimi insanın antropoloji mahiyyəti, fiziki xoşbaxtlığı, əməyi, bioloji proses kimi başa düşülən yaşamı götürülürdü. Pul, rütbə kimi bildiricilər yalanın simvolları adlandırılırdı (107). Avropa Maarifçilərinə yönəlik göstərilən bu əlamətləri açıq və ya örtülü biçimdə Azərbaycan Maarifçilərinin fəlsəfəsində tapmaq çətin deyil, özü də Azərbaycanda bu fəlsəfə ən öncə Ortaçağ mədəniyyətinin xarakterik dünya anlamına, yaşayış prinsipinə qarşı yönəlmişdi. Örnəklər üçün M.F. Axundzadənin yaradıcılığına baxmaq olar. «İnsan tələbatı haqqında» məqaləsində o, fiziki gərəkləri ilkin başlanğıclardan biri kimi açır, hərçənd insanın yetkinliyində əqli və fiziki tələbatlarının uyarlığını M.F. Axundzadə prinsipial sayır. Ancaq problemimiz üçün önəmlisi odur ki, Azərbaycan maarifçisinin antropologiyasında fiziki gərəklərə verilən üstünlük Ortaçağ rəsmi mədəniyyət göstəricilərinə tam uyuşmazdır (108). Eyni Maarifçilik prinsipini «Yek kəlmənin tənqidi» məqaləsində də görmək olar (109). Burada humanizm mövqeyindən Şəriətin ziddiyyətlərini açan M.F. Axundzadə təbiət baxımından qadınla kişinin, müsəlmanla müsəlman olmaənın bərabərliyini göstərir, bir sözlə, ədalət mövqeyindən çıxış edir. Özü də Avropa maarifçilərində olduğu kimi, Azərbaycan maarifçisində də ədalət təbiət qatında olan bərabərlik prinsipinə əsaslanır.
Orta yüzillər Azərbaycanında incəsənət yapıtlarının bildirici sırası kimi qavranılması əlimizdə olan tekstlər əsasında yaxşı canlandırıla bilər. Ancaq bu problemə keçmək üçün qabaqca semiotikada fərqləndirilən ikonik və konvensional işarələrə, bildiricilərə baxmaq gərəkdir. İkonik bildiricilərin qarşılığı kimi azərbaycanca «görükdürücü» və ya «görükdürən bildirici, işarə» terminlərini işlətmək olar, çünki «ikon» yunan sözünün lüğəti mənası «təsvir», «görükdürücü»dür. İkonik bildiricini qavrayvanda elə bil onun əvəz etdiyi obyektin özünü qavrayırsan. İkonik bildiricinin formasından işarə edilənin özü sezilir. Görükdürən bildiricilərə (ikonik işarələrə) portret şəkilləri tipik örnəkdir. Aydın məsələdir ki, oxşarlığın dərəcəsi ayrı-ayrı bildiricilərdə ayrı-ayrı olur. Bir obyektə fotoşəklin oxşarlığı ilə karikaturanın bənzərliyi eyni deyil. Bənzərliyin çoxalma və azalma yönümündə dərəcələri var. Çoxalma yönündə bənzərliyin artması ikonik bildiricilərdən obyekti daha böyük dəqiqliklə göstərməyə imkan verir. Bunun üçün təsvirdə daha çox nöqtələr obyektdəki nöqtələrə uyğun gəlir. Məsələyə konkret baxaq. Araşdırıcılar Təbriz və Ərdəbildə toxunmuş xalıların rəsmlərində, naxışlarında obyektə daha yüksək oxşarlıq olduğunu söyləyirlər. Bu isə həmin xalılarda ilmələrin böyük sıxlığı ilə, yəni biz deyərdik ki, obyekti göstərmək üçün bildiricinin içində daha çox «görükdürücü» nöqtələrin olması ilə açımlanır. Maraqlıdır ki, xalıların bu görükdürücü prinsipi ilə texniki araçlarda dəqiq təsvir almağın texnologiyası arasında aydın oxşarlıq var. Mühəndis lentin, teleekranın «buraxıcılıq» imkanlarından danışanda analoji göstəriciləri deyir. Elektron-hesablayıcı maşınlar vasitəslə alınan təsvirlər isə müəyyən «atomların» sadə müstəvidə dürlü birləşmələrdə və sıxlıqda düzülməsindən alınır (113). Özü də obyektin elementlərini bildirmək üçün nöqtələrin sayı nə qədər çox olursa, ikonik bildiricinin görükdürücü dəqiqliyi bir o qədər artır (ill. Vİ). Biz burada atom sözünü məqsədli işlətdik. Çünki texniki araçlarda təsvirin belə qurulması ilə əski atomistik nəzəriyyələr arasında yaxınlıq var. Məsələn, Demokrit hesab edirdi ki, hər nəsnə dürlü həndəsi quruluşlu atomların birləşməsindən törəyir. Və bu atomlar sökülüb uzaqlaşında nəsnə də yox olur. Hərçənd Demokrit atomlardan qurulan təsvirdən yox, şeyin özündən danışırdı (114). Bu mənada Ortaçağ müsəlman Doğusunda əşşarilər adlanan kəlamçılar (sxolastlar) atomistik prinsipdən təsvirin texniki vasitələrlə alınması prinsipinə daha yaxın olan ideyalar çıxarmışdılar. Özü də əşşarilərin bu prinsipi «Allah – təbiət» ilişgilərini ən əcayib düzümlərə salmışdı. Maymonid (İbn Məymun, əsl adı Moşe ben Maymen Əbu İmran Musa bin Məymun İbn Abdullah əl-Qütrubidir, yəhudi filosofu, teoloqu və məntiqçisidir, əsərlərini ərəb dilində yazmışdır) onların konsepsiyasını açıqlaənda yazır ki, əşşarilərin əqidəsincə, hər hansı nəsnə bölünməz balaca qırnıqlardan yığılıb. Nəsnə həmin qırnıqların birləşməsi şəklində peyda olur. 30 Ancaq Demokritin, Epikürün söylədiyi kimi, əşşarilərdə bu qırnıqlar əbədi deyil, Allah onları aramsız olaraq hər an yaradır və bu aramsız yaradılış aktını hansı nöqtədə kəsirsə, orada da atomlar yox olur. Əgər Allah istəyirsə ki, bir nəsnə dəyişməz, daənıqlı görünsün, onun görünüşünü məhz «belə» edən atomlar birləşməsini hər an təkrar-təkrar yaradır, cismi yox etmək istəyəndə isə onun atomlarını bir daha yaratmır və cism... sönüb heçə dönür. O ki qaldı atomların hər an heçə dönüşü ilə yenisinin var olması arasındakı fasiləyə, bu fasilə qavrayışın tuta bilməyəcəyi bir andır, ona görə də cismi törədən atomların varlığı sürəkli görünür, heçliklə sınırlanmış biçimdə qavranılmır. Allah möcüzə yaratmaq istəyəndə isə bir an nəsnənin görünüşünü törədən atomlar düzümünü işıq nöqtələri kimi «yandırdıqdan» sonra ikinci an elə atomlar düzümü yaradır ki, sonucda başqa nəsnənin görünüşü peyda olur. Məsələn, Allah istəsə, bu yolla insanı dağ boyda edər, fili isə milçək boyda göstərər (115).
Yüklə 2,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|